Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Υπάρχει «πολιτική αρετή»; Και αν ναι, τότε πως αποκτάται; Είναι έμφυτη ή χρίζει ειδικής εξάσκησης; Διδάσκεται ή όχι; Και αν διδάσκεται, σε τι βασίζεται; Ο Πρωταγόρας εργαζόταν με την ιδιότητα του «σοφιστή». Ο φίλος του Σωκράτη, ο νεαρός Ιπποκράτης επιθυμούσε να μαθητεύσει δίπλα του όχι για να μάθει το ίδιο επάγγελμα, αλλά για να λάβει από τον Πρωταγόρα μια ανώτερη μόρφωση που θα του επέτρεπε έπειτα να γίνει ένας ελεύθερος πολίτης με καλή ανατροφή. Έχοντας πολιτικές φιλοδοξίες ο ευγενής Ιπποκράτης ικανοποιήθηκε όταν ο δάσκαλός του τον βεβαίωσε πως κάθε μέρα θα φεύγει καλύτερος από ότι ήταν όταν ήρθε. Ωστόσο, φρόντισε να του καταστήσει σαφές ότι η βελτίωση δεν θα αφορά στη γνώση της Αστρονομίας ή της Γεωμετρίας, αλλά σε αυτό που αποτελεί ουσιαστικό ζητούμενο της ζωής, τη «σύνεση στη ρύθμιση των ιδιωτικών υποθέσεων και την ικανότητα να εκφέρει γνώμη και να παίρνει ενεργά μέρος στις υποθέσεις της πόλης».
Για τον Πρωταγόρα, επομένως, σημαντικό ήταν όχι να γίνει κάποιος καλός επαγγελματίας αλλά να είναι καλός άνθρωπος και ενεργός πολίτης. Και όπως φαίνεται, ο ίδιος ισχυριζόταν ότι ήταν σε θέση να διδάξει την «ιδιότητα του δημόσιου άνδρα». Για τον μεγάλο σοφιστή, λοιπόν, το ερώτημα δεν ήταν αν διδάσκεται η αρετή, αλλά αν μπορεί να πείσει τον Σωκράτη ότι αυτή διδάσκεται, όπως ακριβώς συμβαίνει με την Γεωμετρία και την Ιατρική. Για τον Πρωταγόρα η «πολιτική αρετή» ήταν αποκλειστικά και μόνο θέμα δικαιοσύνης και σωφροσύνης και κανείς δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι δεν είχε γνώση για αυτή.
Η αλήθεια είναι ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν πραγματικά στην ανάγκη διδασκαλίας της αρετής. Θεωρούσαν μάλιστα ότι οι άνθρωποι έπρεπε να τιμωρούνται και μάλιστα βαριά για τα ηθικά σφάλματα που διαπράττουν. Και μόνο η ύπαρξη των ποινικών νόμων αρκούσε για να επιβεβαιώσει ότι η αρετή μπορούσε να διδαχτεί και να λειτουργεί παραδειγματικά και σωφρονιστικά. Έτσι, ο Πρωταγόρας εκπαίδευε τους νέους με τους νόμους και τους κανόνες που ίσχυαν στην πόλη, εξέταζε τη συμπεριφορά τους στα καθημερινά γεγονότα της ζωής και τους τιμωρούσε όταν παρεκτρέπονταν των κανόνων. Η πολιτική αρετή διδασκόταν γιατί οι νέοι εκπαιδεύονταν «να διοικούνται» για να μπορέσουν στη συνέχεια «να διοικήσουν». Καθημερινή και αδιάλειπτη άσκηση του πολίτη επιβεβαίωνε την επιτυχία της εκμάθησης της αρετής.
Εκείνο ωστόσο που αποτελεί ενδιαφέρον είναι ότι πάνω από όλα αυτά τοποθετεί ο σοφιστής τη φύση του ανθρώπου! Θεωρεί δηλαδή ότι αν από άξιους και ηθικούς γονείς προκύπτουν παιδιά ανήθικα και φαύλα τότε δεν ευθύνονται για αυτό οι γονείς, αλλά η φύση των παιδιών. Η διδασκαλία, κατά τον Πρωταγόρα, μπορούσε να πετύχει μόνο αν υπάρχει στον άνθρωπο ευφυΐα. Η κατάκτηση της πολιτικής αρετής είναι μια διαδικασία που βρίσκεται διαρκώς σε εξέλιξη και απαιτεί ευφυείς ανθρώπους. Διδάσκεται όπως διδάσκονται όλα.
Μέχρι και σήμερα οι άνθρωποι αμφιταλαντεύονται αν τελικά διδάσκεται η αρετή. Υπάρχουν ακόμη τόσοι οι υπέρμαχοι, όσο και οι πολέμιοι της θεωρίας. Η αλήθεια είναι ότι όσοι συμφωνούν ότι η αρετή στην ουσία της απαιτεί την συνειδητή γνώση συγκεκριμένων αρχών και αξιών είναι εκείνοι που πιστεύουν και ότι μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να διδαχτεί.
