Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Ξεκινώντας η ακαδημαϊκή χρονιά είναι μια ωραία ευκαιρία να ξαναδιαβαστεί ο πλατωνικός μύθος του σπηλαίου, όπου δίδεται στο τέλος ο ορισμός της «παιδείας». Στην εν λόγω αφήγηση του Πλάτωνα, λοιπόν, στο Ζ΄ βιβλίο της Πολιτείας κυριαρχούν τρία σημεία: η αμάθεια, η παιδεία και η διαλεκτική. Η αμάθεια περιγράφεται με την εικόνα ανθρώπων εσωτερικά και εξωτερικά κυρτωμένων ως θλιβεροί δεσμώτες, με τον τράχηλό τους δεμένο, σκυφτοί, έχοντας καταδικαστεί να καταλαβαίνουν μόνο όσα υπάρχουν στο εξαιρετικά στενό οπτικό τους πεδίο. Την ίδια εικόνα έχει και το σπήλαιο. Και αυτό είναι σκοτεινό, χωρίς δυνατότητα απόδρασης από αυτό με ορίζοντα μόνο μέχρι εκεί που μπορούν και βλέπουν οι αιχμάλωτοί του. Στην είσοδό του ωστόσο υπάρχει ένα φως. Ένα προκλητικό φως που δεν συμβολίζει τίποτα άλλο παρά την πρόκληση της παιδείας. Με αυτόν τον τρόπο η πλατωνική φιλοσοφία δομεί την καταξίωση του ανθρώπου μέσα από την απομάκρυνσή του από τους τυφλούς δεσμώτες.
«….. δοκίμασε να απεικονίσεις την ανθρώπινη φύση μας ως προς την παιδεία και την απαιδευσία της πλάθοντας με το νου σου μια κατάσταση όπως η ακόλουθη. Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους σ’ ένα οίκημα υπόγειο, κάτι σαν σπηλιά, που το άνοιγμά της, ελεύθερο στο φως σε μεγάλη απόσταση, θα απλώνεται σε όλο το πλάτος της σπηλιάς, και τους ανθρώπους αυτούς να βρίσκονται μέσα εκεί από παιδιά αλυσοδεμένοι από τα σκέλια και τον αυχένα ώστε να μένουν ακινητοποιημένοι και να κοιτάζουν μόνο προς τα εμπρός χωρίς να μπορούν, έτσι αλυσοδεμένοι καθώς θα είναι, να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους⋅ κι ένα φως να τους έρχεται από ψηλά κι από μακριά, από μια φωτιά που θα καίει πίσω τους…»
Προκύπτει επομένως αβίαστα το ερώτημα πως μπορούν να απελευθερωθούν οι αιχμάλωτοι και ποια είναι η παιδεία που εγγυάται την ελευθερία τους; Αν, για παράδειγμα, πιέσει κανείς τους ανθρώπους αυτούς να βγουν στο φως, τότε αμέσως θα τυφλωθούν και θα τρέξουν γρήγορα στην ασφάλεια του σκότους τους. Μετά από πολλές φιλοσοφικές αναζητήσεις, προκύπτει, τελικά, ότι η απάντηση είναι μία. Μόνο η συστηματική και μεθοδική παιδεία μπορεί να οδηγεί τους ανθρώπους και να τους φτάσει στο υψηλότερο επίπεδο της γνώσης, την «επιστήμη». Η «Επιστήμη» για τον Πλάτωνα είναι η κορυφή της γνώσης, το σημείο από όπου μπορεί να έχει ο άνθρωπος τη θέα των πραγμάτων, το σημείο εκείνο που σου επιτρέπει να γνωρίζεις τη ζωή στο σύνολό της, να έχεις κατακτήσει το «είναι».
Όμως η πλατωνική αφήγηση δε σταματάει εκεί. Το τρίτο και τελευταίο σημείο της αφήγησης αφορά στη διαλεκτική. Το έργο της παιδείας δεν ολοκληρώνεται με την κατάκτηση του φωτός. Ο άνθρωπος που έχει κατακτήσει την επιστήμη, ο επιστήμονας έχει χρέος να γυρίσει πίσω στο σπήλαιο και να προσπαθήσει να εφαρμόσει την εμπειρία του στους αιχμάλωτους που ζουν εκεί. Να προσπαθήσει να τραβήξει από την αμάθεια όσους ζούνε στο σκοτάδι της. Αυτός είναι ο διαλεκτικός χαρακτήρας της πλατωνικής παιδείας, ένας χαρακτήρας ουσιωδώς πολιτικός καθώς το ατομικό οφείλει να συνδέεται άρρηκτα με έναν καθολικό σκοπό.
Με τις πιο θερμές ευχές μου για μια αγλαόκαρπη ακαδημαϊκή χρονιά, μια χρονιά που θα φέρει πιο κοντά στο φως, πιο μακριά από κάθε μορφή αιχμαλωσίας.
