Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Στην αρχαιότητα η πολιτική θεωρούνταν ως πράξη-απόδειξη της δημόσιας ηθικής του ατόμου. Κάθε πολιτική απόφαση για να είναι αποτελεσματική θα έπρεπε να εμπεριέχει άρρηκτα την ηθική της αξιολόγηση. Η διάκριση μεταξύ ηθικής και πολιτικής δεν υπήρχε στην πολιτική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, καθώς σκοπός της δεύτερης ήταν η προβολή του δημόσιου συμφέροντος, δηλαδή ενός ύψιστου ηθικού αιτήματος. Στην πολιτική φιλοσοφία ο διάλογος περί δικαιοσύνης μεταξύ Θρασύμαχου και Σωκράτη στην Πολιτεία του Πλάτωνα αποτελεί το πλέον αναγνωρισμένο παράδειγμα γιατί μέσα από αυτόν αναδεικνύεται το ζήτημα της σχέσης δικαίου και πολιτικής.
Από τη μια πλευρά είναι ο Θρασύμαχος, ένας πραγματιστής εκπρόσωπος των Σοφιστών, που διακηρύττει ότι το συμφέρον του πιο ισχυρού είναι εκείνο που ορίζει το δίκαιο. Για αυτόν τον λόγο κάθε εξουσία θα πρέπει να νομοθετεί με βάση το συμφέρον της. Ο Θρασύμαχος υποστηρίζει ότι οι πολιτικοί μοιάζουν με τους βοσκούς που φροντίζουν τα πρόβατά τους, γιατί από αυτά θα έχουν όφελος. Έτσι οφείλουν να νοιάζονται μόνο για το συμφέρον τους και να δρουν χωρίς ηθικούς φραγμούς για να μπορούν ανεμπόδιστα να πετύχουν τις επιδιώξεις τους.
Αλλά και από την άλλη πλευρά, αυτή του πολίτη, η δέσμευσή του απέναντι στα της πόλης του δεν έχει νομική αλλά ηθική διάσταση. Στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη αναφέρεται ότι η πολιτική ασχολείται με το ηθικά αγαθό και με το δίκαιο. Στο ίδιο έργο του ορίζει την πολιτική ως «την πρώτη των επιστημών, που υπερέχει από κάθε αρχιτεκτονική». Η αλήθεια βέβαια είναι ότι οι σοφιστές δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον για την καλή ή κακή φύση, καθώς ενδιαφέρονταν μόνο για την διατήρηση της εξουσίας. Ο Σωκράτης, μαθητής τους αλλά συγχρόνως και πολέμιός τους, δεν ασχολήθηκε με το να ασκήσει κριτική σε αυτή τη θέση. Αυτό που έκανε ήταν να αντιπαραθέσει το ερώτημα: η θέληση του ατόμου να εξουσιάζει με σκοπό την ικανοποίηση των επιθυμιών του, στοιχείο που μπορεί να το βρει κανείς και στα ζώα, μπορεί να ορίσει τον στόχο της πολιτικής στην πράξη;
Όχι μόνο δεν μπορεί, αλλά το αντίθετο, μάλιστα, καθώς οι επιθυμίες των ατόμων βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους και αυτό οδηγεί μοιραία στην καταστροφή της ενότητας των πολιτών. Σε αυτή τη φιλοσοφική θεώρηση δομήθηκαν οι αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη. Με τους όρους της ηθικής και της πολιτικής να ταυτίζονται και το άτομο να προσδιορίζεται πάντοτε μέσα από το κοινωνικό σύνολό του. Να λειτουργεί υπέρ του και να θεωρεί το συμφέρον της πόλης ως το πλέον σημαντικό αγαθό. Στα χρόνια που ακολούθησαν τα πράγματα δεν άλλαξαν ιδιαίτερα. Στον Μεσαίωνα η έννοια της ατομικής ηθικής δεν υπήρχε πουθενά και τα πάντα εξαρτιόνταν από τον Ηγεμόνα που όριζε το δίκαιο και το ηθικό.
Στο λυκόφως της ηθικής, στην αρχή της πρώιμης Αναγέννησης, θα εμφανιστεί η ρήση του Φλωρεντινού στοχαστή «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» για να διαχωρίσει την πολιτική από την ηθική. Η έλλειψη ηθικών αναστολών προκειμένου να επιτευχθεί ο πολιτικός στόχος θέτει σε νέες βάσεις την πολιτική φιλοσοφία. Οι παραδοσιακοί ηθικοί φραγμοί αίρονται και έκτοτε η δράση του κάθε ηγεμόνα νομιμοποιείται ακόμη και όταν προβαίνει σε πράξεις ηθικά καταδικαστέες αρκεί να καταφέρνει να διατηρεί πάντα την εξουσία του.
