Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Το σημερινό μου άρθρο προκύπτει από μια προσωπική μου ανάγκη να ψάξω την έννοια του «κακού». Εκείνο που μου έκανε εντύπωση στη φιλοσοφική αναζήτηση που επιχείρησα είναι πως στην αρχαία ελληνική διανόηση, από την προσωκρατική εποχή μέχρι τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, το κακό προσεγγίζεται περισσότερο ως τι δεν είναι και λιγότερο ως τι είναι. Από τους στίχους των ομηρικών επών μέχρι εκείνους των τραγικών ποιητών το κακό περιγράφεται ως μια ανθρώπινη κατάσταση που την προκαλούν διάφοροι πνευματικοί και ψυχικοί παράγοντες. Αποτέλεσμα είναι η διατάραξη των κοινωνικών σχέσεων του ατόμου καθώς το κακό σε κάθε περίπτωση είναι μια παρατηρήσιμη, ευδιάκριτη εμπειρία.
Στα Ηθικά Νικομάχειά του ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η αρετή όχι μόνο δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά αποκτάται με μεγάλη προσπάθεια και κόπο από την παιδική ηλικία όταν και διαμορφώνει τον χαρακτήρα του. Εκείνο στο οποίο επιμένει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος είναι πως ο άνθρωπος φέρει την ευθύνη των επιλογών του καθώς η επιλογή του στο καλό ή στο κακό είναι αποκλειστικά και μόνο αποτέλεσμα της δικής του ελεύθερης βούλησης: «… αρχή μιας πράξεως, είτε ενάρετης είτε κακής, είναι η προαίρεση και η βούληση και το σύνολο του λογικού μέρους της ψυχής. Είναι σίγουρο, όμως, αφενός ότι και όλα αυτά μεταβάλλονται, αφετέρου ότι και τις πράξεις μας τις μεταβάλλουμε εκουσίως. Συμπέρασμα: από εμάς εξαρτάται τόσο το αν θα είμαστε ενάρετοι όσο και το αν θα είμαστε κακοί».
Η Αρετή είναι η ολοκλήρωση του όντος, ενώ το κακό και η κακία είναι η φθορά του.
Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να ανασκευάσει τη θεωρία που υποστήριζε ότι κανείς δεν είναι κακός από τη θέλησή του. Υποστήριξε ότι ο κακός άνθρωπος δρα εκούσια, χωρίς κάποιον εξωτερικό καταναγκασμό, χωρίς να έχει άγνοια. Όσα πράττει έχουν την προσωπική του ευθύνη, την εσκεμμένη του επιλογή και για όλα αυτά εισήγαγε την έννοια «προαίρεσιν».
Η «προαίρεσις», λοιπόν, είναι μια διαδικασία μελετημένης σκέψης που οδηγεί στο τέλος μέσα από λογικές διεργασίες στην «αίρεσιν», δηλαδή στην απόφαση. Η αριστοτελική φιλοσοφία χωρίς περιστροφές παρουσιάζει το υποκείμενο ως αποκλειστικό ποιητικό αίτιο της δράσης του και κατ’ επέκταση των σφαλμάτων που διαπράττει και γι’ αυτό υποστηρίζει ότι αυτά θα πρέπει να κρίνονται πάντοτε ως ενσυνείδητες πράξεις και όχι ως αποτελέσματα κάποιου εξωτερικού εξαναγκασμού. Ο κάθε άνθρωπος διαμορφώνει τον χαρακτήρα του, δηλαδή το «ήθος» του, με βάση τις πράξεις του καθώς αυτός και μόνο είναι ο «γεννητής» τους, το ποιητικό τους αίτιο. Η «αίρεσις» αποτελεί συστατικό στοιχείο της ευθύνης που αποδεικνύει εν τέλει και το ήθος του ατόμου.
Στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. έχει αναγνωριστεί η έννοια της προσωπικής ευθύνης και της ελεύθερης επιλογής. Και αποτυπώνεται και στην Τραγωδία που αναπαριστά και αυτή τη διαδικασία ωρίμανσης του Αθηναίου πολίτη. Πλέον, το κακό έχει απαλλαχθεί από τη σύνδεσή του με ανώτερες μεταφυσικές δυνάμεις, δεν εκπορεύεται και δεν αναζητιέται εκεί. Δεν φταίνε πια οι ανεξήγητες θεϊκές παρεμβάσεις που μας οδηγούν σε ένα δίχτυ κακών συμπεριφορών. Στο εξής η δική μας προαίρεση, η δική μας βούληση, η δική μας δράση διαγράφει το ποιοι είμαστε και καθορίζει πως φερόμαστε στη ζωή μας.
