Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
του Ανδρέα Μαζαράκη
Μερικές σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Βασίλη Λιόση, “Μισός Αιώνας από τη Μεταπολίτευση. Ορισμός, περιοδολόγηση, κομβικά γεγονότα, τάσεις, χρονοσειρές, αποτιμήσεις” (Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2024). Το σημείωμα αυτό δεν είναι βιβλιοκρισία, αλλά η πρόχειρη διατύπωση μερικών προβληματισμών, εμπνευσμένων από την ανάγνωση του βιβλίου.
Αναφέρεται μάλλον στο τι μπορεί να υποστηρίξει το βιβλίο, παρά στο τι ακριβώς λέει. Ο συγγραφέας, μετά από μια επισκόπηση των διάφορων ορισμών και περιοδολογήσεων που έχουν δοθεί στον όρο της “Μεταπολίτευσης”, καταλήγει στη διάκριση ενός “στενού” και ενός “ευρέος” ορισμού:
Ο πρώτος, ο “στενός” ορισμός περιγράφει την παράδοση της εξουσίας από τους στρατιωτικούς στον πολιτικό κόσμο και αφορά το γεγονός της κατάρρευσης της χούντας (24 Ιουλίου 1974) και τους αμέσως επόμενους 13 μήνες (μέχρι 24 Αυγούστου 1975), εντός των οποίων έχει προκύψει κυβέρνηση από εκλογές, έχει ψηφιστεί και τεθεί σε λειτουργία νέο Σύνταγμα και έχει ολοκληρωθεί η δίκη των πρωταιτίων της δικτατορίας).
Για τον “ευρύ” ορισμό, που είναι συναφής και με το ζήτημα της περιοδολόγησης της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τέσσερα κριτήρια:
Την εφαρμογή ενός ελληνικής έκδοσης κεϋνσιανού παραδείγματος.
Την αποκατάσταση της “αστικής δημοκρατίας” με τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ
Την εδραίωση του δικομματικού συστήματος, το οποίο αποτέλεσε τον πολιτικό πυλώνα της “αστικής τάξης και του ευρωατλαντισμού”.
Την ασυνεχή άνοδο του λαϊκού κινήματος.
Με βάση αυτά τα κριτήρια, η “Μεταπολίτευση”, υπό την ευρεία έννοια, διαρκεί – κατά τον συγγραφέα πάντα – από το 1974 έως το 1985, οπότε, κατά τη δεύτερη τετραετία του ΠΑΣΟΚ, αρχίζει η εφαρμογή από τον υπουργό οικονομικών Σημίτη του προγράμματος σταθεροποίησης. Το πρόγραμμα αυτό είναι το πρώτο πείραμα νεοφιλελεύθερης διαχείρισης και εγκαινιάζει μια περίοδο “πισωγυρίσματος”, όπως την ονομάζει ο συγγραφέας, την οποία διακρίνει σε τέσσερις υποπεριόδους, που απλώνονται σε όλη τη διάρκεια της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας:
1985-2010, εναλλαγή ΠΑΣΟΚ-ΝΔ.
2010-2015, μνημόνια, οικονομική και πολιτική κρίση.
2015-2019, διαχείριση ΣΥΡΙΖΑ.
2019-Σήμερα πολιτική σταθεροποίηση με ηγεμονία ΝΔ.
Περιοδολόγηση της Μεταπολίτευσης
Όσον αφορά την περιοδολόγηση με κριτήριο την οικονομική πολιτική, η πρόταση του συγγραφέα φαίνεται εύλογη και εύστοχη. Ωστόσο, η εν λόγω περίοδος της ιστορίας μας χαρακτηρίζεται από μια δέσμη φαινομένων, τα οποία είναι αλληλένδετα βεβαίως, χωρίς ωστόσο να είναι απολύτως συγχρονισμένα μεταξύ τους. Η πάλη των ιδεών είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική περίπτωση. Η πτώση της δικτατορίας είναι συγχρόνως και λήξη της μετεμφυλιακής εποχής.
Η νομιμοποίηση του ΚΚΕ και όλων των κομματικών εκφράσεων της Αριστεράς σήμανε και την απελευθέρωση της έκφρασης ιδεών και απόψεων που επί τριάντα χρόνια οδηγούσαν στην φυλακή, την εξορία ή ακόμα και στο εκτελεστικό απόσπασμα. Η απαξίωση των δεξιών ιδεολογημάτων συντελέστηκε, λόγω της γελοιοποίησης και του εξευτελισμού τους από την κωμικοτραγική χούντα. Αποκορύφωμα η προδοσία της Κύπρου, η οποία αποτέλεσε την μοιραία κατάληξη, πιθανότατα δε και εξ αρχής στόχευση της πραξικοπηματικής εκτροπής.
Αυτή οδήγησε σε μια ηγεμονία “αριστερόστροφων” ιδεών, της οποίας η διάρκεια δεν συμπίπτει με την περίοδο εφαρμογής των κεϋνσιανών πολιτικών του ΠΑΣΟΚ.
Επίσης, η ενεργή κινηματική έκφραση των ιδεών αυτών έχει τη δική της περιοδολόγηση. Διαφορετική είναι και η κατανομή της παθητικής ηγεμονίας των ιδεών αυτών. Εννοούμε την κρατούσα κοινή γνώμη, περί θεσμών και αξιών, έστω κι αν δε συνοδεύεται από αντίστοιχη δράση. Θα λέγαμε, εν ολίγοις, ότι η μεταπολιτευτική περίοδος θα μπορούσε να απεικονιστεί ως ένα σύμπλεγμα επάλληλων, κινούμενων και τεμνόμενων κύκλων, διαφορετικής διαμέτρου· όπου κάθε κύκλος δηλώνει μια διάστασή της (ιδεολογική, οικονομική, γεωπολιτική, κοινοβουλευτική). Το σύμπλεγμα αυτό των κύκλων εκφράζει την ταραχή που επέφερε η λήξη της μετεμφυλιακής κοινωνικο-πολιτικής διευθέτησης και τη διαδικασία αποκατάστασης μιας νέας ισορροπίας-διευθέτησης σε ένα νέο επίπεδο.
Η σημαία της “σωστής πλευράς της Ιστορίας”
Μια σημαντική παράμετρος αυτής της περιπέτειας, στην οποία δεν αποδίδεται –έχω την αίσθηση– η πρέπουσα σημασία, είναι η εξέλιξη του γεωπολιτικού προσανατολισμού της χώρας. Ξεχνάμε, όλο και πιο έντονα και επίσημα πλέον, ότι η κατάρρευση της δικτατορίας (μήπως η ολοκλήρωση της αποστολής της;) επήλθε με την προδοσία της Κύπρου. Και το ξεχνάμε τόσο πολύ, ώστε όχι μόνον η λέξη “προδοσία”, αλλά και το όνομα “Κύπρος” ακούγονται σήμερα κάπως παράταιρα. Κι αυτή η λήθη έχει να κάνει με την εξέλιξη της κυρίαρχης αντίληψης και ευαισθησίας, από το ’74 μέχρι σήμερα, απέναντι στο γεγονός της εξάρτησης και υποτέλειας.
Υπάρχει, λοιπόν, και μια μεταπολιτευτική εξέλιξη, διατάραξη, επαναφορά, ομαλοποίηση και εμβάθυνση της εξάρτησης της χώρας. Η περιοδολόγηση αυτή αρχίζει με την έξοδο της χώρας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, η οποία ελάχιστα συγκάλυψε την προδοσία της Κύπρου από την πολιτική ηγεσία, η οποία ολοκλήρωσε –δια της αποχής («η Κύπρος κείται μακράν»)– το έργο που εγκαινίασε η κλίκα των επίορκων αξιωματικών.
Έκτοτε αρχίζει μια περιπέτεια επαναφοράς στην ατλαντική τάξη, η οποία περιλαμβάνει σταθμούς όπως, το Νταβός, τα Ίμια, η Μαδρίτη, οι Πρέσπες και κορυφώνεται περνώντας σε νέα επίπεδα στις μέρες μας με την πλήρη εμπλοκή της χώρας στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο του ΝΑΤΟ κατά της Ρωσίας και την αποικιοκρατική γενοκτονία που πραγματοποιείται σε live streaming από το Ισραήλ στην Παλαιστίνη, τη Διακήρυξη των Αθηνών, την κρυφή ατζέντα Μητσοτάκη-Ερντογάν και τον αφοπλισμό της χώρας χάριν της Ουκρανίας!
Υπό τη σημαία της “σωστής πλευράς της Ιστορίας”, η Ελλάδα έχει εισέλθει βαθιά σε μια διαδικασία, η οποία θέτει σε διακινδύνευση την ακεραιότητα, ίσως μάλιστα και αυτή ταύτη την τυπικά ανεξάρτητη κρατική της υπόσταση. Δεν θα ήταν σοβαρό να επιχειρηθεί εδώ μια εκ του προχείρου περιοδολόγηση των όλων διαστάσεων της Μεταπολίτευσης. Μια από τις αρετές του βιβλίου είναι ότι προσφέρει πλούσιο υλικό και λειτουργεί παραδειγματικά ως προς την αξιολόγηση ποσοτικών στοιχείων και δεικτών, που ενδιαφέρουν τον εμπλεκόμενο σε αυτή τη συζήτηση.
Το πνεύμα της Μεταπολίτευσης
Διακρίνει κανείς, μελετώντας το υλικό αυτό, ότι το “αριστερόστροφο” ή “λαϊκίστικο” πνεύμα της Μεταπολίτευσης (όπως σήμερα με φρίκη στιγματίζεται από την δεξιόστροφη κρατούσα κοινή γνώμη) ούτε αρχίζει ούτε τελειώνει με την πρώτη τετραετία του ΠΑΣΟΚ. Είναι παρόν ήδη από την πρώτη μέρα της Μεταπολίτευσης, παρά την υπερψήφιση του Καραμανλή και μέσα από πολλές διακυμάνσεις στη ακόλουθη περίοδο. Υφίσταται καθημερινή φθορά από τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογική επίθεση, ήδη από την εποχή που επισημαίνει ο συγγραφέας ως “λήξη” της Μεταπολίτευσης, αλλά και από τον εσωτερικό ευτελισμό της ανέξοδης ρητορικής και της διαφθοράς που συγκαλύπτεται από αυτήν.
Υποκύπτει τελικά υπό το βάρος δύο κρίσιμων πληγμάτων που δέχεται: το ένα (βραδυφλεγές, αλλά καθοριστικό) με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το δεύτερο –και μάλλον μοιραίο– με την προδοσία του δημοψηφίσματος το καλοκαίρι του 2015. Οι νέες διάσπαρτες στιγμές αντίστασης που εμφανίζονται (οι φοιτητικές κινητοποιήσεις μετά από ένα 30ετές κώμα και οι κινητοποιήσεις για το έγκλημα των Τεμπών) αποτελούν καινοφανή φαινόμενα, που έχουν μη αποκρυσταλλωμένες ακόμα πολιτικά πηγές έμπνευσης, διαφορετικές πάντως από το νεκρό πλέον πνεύμα της Μεταπολίτευσης και τους αντίστοιχους ζηλωτισμούς.
