Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
Της Κυριακής Μερτζάνη
Σύμβουλος ψυχικής υγείας
Συντονίστρια ομάδων εφήβων και ενηλίκων
Δεν είναι τόσο εύκολο να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, γιατί από μόνο του το γκράφιτι είναι ένα σύνθετο φαινόμενο. Όπως η τέχνη του Χιπ-χοπ, του Σκέιτμπορντ και τόσες άλλες μορφές έκφρασης έτσι και το γκράφιτι συνυπάρχουν περίπου από τη δεκαετία του ’70/80 και είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς το ένα χωρίς τα άλλα, είναι πλέον τρόποι αυτοέκφρασης.
Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν το γκράφιτι ως αντικοινωνική συμπεριφορά που συνδέεται με παραβατική αντίδραση συμμοριών, κι όμως αυτή η παρεξηγημένη μορφή έκφρασης μιλά για μια ιστορία ώστε να διαβάσουμε όλοι εμείς που το παρατηρούμε, μας μιλά για την παραβίαση, την αυτοεκτίμηση, την παρουσία, μας καλεί να στρέψουμε το βλέμμα μας χωρίς προκατάληψη αλλά ως τη πρωταρχική βλεμματική επαφή βρέφους- μητέρας.
Μας προσκαλεί να καταλάβουμε ότι ο κάθε taggers έρχεται αντιμέτωπος με τον θυμό τον φόβο και την παραβίαση που νοιώθει και δεν ομολογεί, αλλά εκφράζεται μέσω της αδρεναλίνης σε μια δημιουργική μορφή γκράφιτι.
Το γκράφιτι αντιπροσωπεύει δυο αντικρουόμενες έννοιες, αυτή της αιωνιότητας του σχεδίου που παραμένει στον χρόνο θυμίζοντας τα προϊστορικά γκράφιτι και αυτή του προσωρινού χαρακτήρα ενός έργου γρήγορου που υφίσταται τη φθορά του χρόνου. Παράλληλα παρατηρούμε ότι εχει μεγάλη επικοινωνιακή αξία και γι’ αυτό έλκει όχι μόνο το ενδιαφέρον των ψυχοκοινωνικών επιστημόνων, αλλά και των δημιουργών της διαφήμισης.
Είναι καλλιτεχνική έκφραση ή πράξη εκτόνωσης;
Εάν θέλουμε να δώσουμε μια ψυχολογική ερμηνεία στο σύνθετο φαινόμενο του γκράφιτι, οφείλουμε να εστιάσουμε σε δυο θεμελιώδη στοιχεία. Την εφηβική εξέλιξη και τους διαφορετικούς τύπους γκράφιτι.
Η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση γνωρίζουμε ότι είναι μια δύσκολη περίοδος αναζήτησης της εικόνας και της ταυτότητας τους και προσπαθούν να την επικοινωνήσουν μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στον αθλητισμό κλπ. Έχουν ανάγκη την αίσθηση του Ανήκειν και αναζητούν να ανήκουν σε μια ομάδα να μπορούν να συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους συνομηλίκους τους, οι οποίοι αποτελούν σημείο αναφοράς για αυτή την αξιολόγηση.
Στην εφηβική περίοδο η φιλία και η ανάγκη να είναι αποδεκτοί είναι θεμελιώδους σημασίας γιατί αισθάνονται προστατευμένοι και υποστηριζόμενοι, απέναντι σε μια κοινωνία που προσφέρει λίγες επιλογές εξέλιξης και δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν ανήκουν, η δεν ακούγονται.
Ένας άλλος παράγοντας που έχει αξία να παρατηρήσουμε για την έκφραση του γκράφιτι είναι η διάκριση μεταξύ γκράφιτι και Tag. Τα πρώτα είναι μορφές έκφρασης με σύνθετες εικόνες και χρώμα, ενώ τα δεύτερα είναι σημάδια ή υπογραφές συνήθως με μαύρο χρώμα που εκτελούνται γρήγορα με σπρέι και προέρχονται από εφήβους taggers.
Η κάθε επιφάνεια που καλύπτεται με γκράφιτι είναι ο καθρέπτης της ταυτότητας που αναζητά ο έφηβος στη διαδρομή της εξέλιξη του, παράλληλα είναι η φωνή του και η αίσθηση του επιτεύγματος ότι κατάφερε να γίνει ορατός.
Μια ξεκάθαρη έκκληση για προσοχή είναι το γκράφιτι που βλέπουμε σε τοίχους, μνημεία, ή βιτρίνες που για πολλούς είναι μια αποκρουστική εικόνα που αφήνει άσχημες εντυπώσεις και ορίζεται ως παράνομη, όμως η άλλη όψη του νομίσματος είναι ο τρόπος να αφήνουν το σημάδι τους να αναγνωρίζονται με απώτερη ανάγκη να εκφράσουν ότι, είμαι εδώ υπάρχω, είναι το αποτύπωμά μου χωρίς θύματα σε μια άδικη κοινωνία.
Είναι ο τρόπος τους να φωνάξουν τα συναισθήματα τους στον κόσμο, να αποβάλλουν συγκινήσεις, φόβους και να αφήσουν ένα ίχνος του εαυτού τους με ρίσκο την φυλάκιση τους ή ακόμα και τη ζωή τους.
Μέσα από το γκράφιτι ο έφηβος μπορεί να εκφράσει τις εντάσεις του, να πει την ιστορία του, να αμφισβητήσει τους αυστηρούς κανόνες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι taggers εξωτερικεύουν διαθέσεις όπως θυμός, σύγχυση, αντισυμβατικότητα, αλλά και η αγάπη που τους προσφέρεται ή δεν τους προφέρεται, παράλληλα εκφράζουν με τον δικό τους τρόπο για κάτι που τους έχει αφαιρεθεί, δηλαδή την επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο, τον σεβασμό, και την αυτοεκτίμηση.
Αν την γλώσσα του γκράφιτι δεν την αντιμετωπίζαμε ως παραβατικότητα αλλά ως έκφραση που αντιπροσωπεύει, επί του παρόντος, μια από τις πιο δημιουργικές όμορφες και συγκινητικές μορφές τέχνης, ίσως καταλαβαίναμε περισσότερο τι δεν προσφέρουμε στους έφηβους μας. Και ίσως να διαπραγματευόμασταν διαφορετικά τις ποινές τα πρόστιμα, ή την φυλάκιση που έχουν αποδειχθεί ότι δεν είναι πάντα ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης ενός ποινικού αδικήματος.
Ας κρατήσουμε στη σκέψη μας ότι το να γράφεις σε έναν επικίνδυνο χώρο ή να εκτίθεσαι σε ελέγχους γίνεται ένα απτό σημάδι θάρρους, απαρατήρητο για όσους το χαρακτηρίζουν ως παραβατική έκφραση αλλά αυτό δεν ισχύει για τους taggers. Για τους δημιουργικούς επαναστάτες taggers υπάρχουν άγραφοι κανόνες όπως σεβασμός για το γκράφιτι κάποιου άλλου.
Στην ερώτηση εάν το γκράφιτι αλλοιώνει ή καταστρέφει την δημόσια περιουσία, μια απάντηση μπορεί να είναι ότι σε κάποιες χώρες είναι ένα παράνομο στοιχείο και σε άλλες χώρες όχι, όπως είναι το ανατολικό Λονδίνο που έχει μεταμορφώσει την περιοχή σε έναν τεράστιο καμβά για καλλιτέχνες και έχει αναγνωριστεί το γκράφιτι ως τέχνη. Επίσης σε πόλεις όπως το Άμστερνταμ, το Βερολίνο, τα γκράφιτι είναι στοιχείο πολιτιστικής κληρονομιάς,. Και στην Σενεγάλη η Dieynaba Sidibe “Zienixx” (καλλιτέχνης γκράφιτι), χρησιμοποιεί γκράφιτι ως μέσο υπεράσπισης των γυναικών, ιδιαίτερα στους τομείς της ίσης εκπαίδευσης και της ίσης αμοιβής.
Παρόλο που η στάση αρκετών χωρών και πόλεων απέναντι στο γκράφιτι έχει αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια και πόλεις όπως το Μπρίστολ που έχει καρπωθεί τα οφέλη της φήμης του Banksy, του οποίου τα έργα του έχουν κερδίσει τον σεβασμό των κριτικών τέχνης, ωστόσο στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες είναι ακόμα στην κατηγορία της παράνομης τέχνης.
O Kulman αναφέρει ότι, «δεν υπάρχει παράνομο γκράφιτι, αλλά μόνο γκράφιτι ως οπτική έκφραση ενός ατόμου», όλα τα γκράφιτι έχουν ισχύ. Οι άνθρωποι μπορεί να λένε ότι η επιλογή της τοποθεσίας ή της επιφάνειας είναι απερίσκεπτη ή αντικοινωνική, αλλά το ίδιο το γεγονός ότι υπάρχει δείχνει ότι κάποιος είχε την πρόθεση να αφήσει το στίγμα του. Από αισθητικής άποψης, όλοι μπορούμε να προσδιορίσουμε αν ένα γκράφιτι είναι ένα παράνομο έργο τέχνης, αλλά κινδυνεύουμε να εφαρμόσουμε την προκατειλημμένη ιδέα μας για τις αξίες της τέχνης σε κάτι που θα μπορούσε να αντιταχθεί σε ένα πολιτιστικό νόημα».
