Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Η ρωσσοφιλία αποτελεί ένα από τα πλέον παράδοξα και επίμονα φαινόμενα της νεοελληνικής ψυχής. Από τον 18ο αιώνα έως σήμερα, ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας διατηρεί μια σχεδόν συναισθηματική προσκόλληση στο «ξανθό Γένος», βλέποντας στους Ρώσους όχι μόνο ομόδοξους ορθόδοξους, αλλά και φυσικούς συμμάχους. Το φαντασιακό αυτό υπόβαθρο, καλλιεργημένο επί αιώνες, έχει τις ρίζες του τόσο στη θρησκευτική ταύτιση όσο και στη λαϊκή προσδοκία ότι η Ρωσία θα λειτουργήσει ως λυτρωτής του ελληνισμού. Ωστόσο, η ιστορική πραγματικότητα είναι αμείλικτη: οι Ρώσοι ουδέποτε στάθηκαν έμπρακτα στο πλευρό της Ελλάδας, όταν εκείνη τους είχε περισσότερο ανάγκη.
Η πρώτη μεγάλη απογοήτευση ήρθε με τα Ορλωφικά (1770). Εμπνευσμένοι από τα κελεύσματα των Ρώσων απεσταλμένων των αδελφών Ορλώφ, οι Έλληνες της Πελοποννήσου επαναστάτησαν εναντίον των Οθωμανών, πιστεύοντας στις υποσχέσεις ρωσικής στρατιωτικής ενίσχυσης. Όμως, μόλις ο ρωσοτουρκικός πόλεμος έλαβε αρνητική τροπή, οι Ρώσοι εγκατέλειψαν τους επαναστάτες στο έλεος των αντιποίνων. Το αποτέλεσμα ήταν μια άνευ προηγουμένου καταστροφή του ελληνικού πληθυσμού – ένα μάθημα που οι Έλληνες φαίνεται πως γρήγορα λησμόνησαν.
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, η ρωσική στάση υπήρξε εξίσου αμφίθυμη. Ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄, συνιδρυτής της Ιεράς Συμμαχίας, θεώρησε την ελληνική εξέγερση «επαναστατική απειλή» που μπορούσε να κλονίσει την ευρωπαϊκή τάξη. Ο ίδιος αποκήρυξε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού και ηγέτη της Φιλικής Εταιρείας, και απαγόρευσε σε Ρώσους υπηκόους να συμμετάσχουν. Μόνο όταν η Επανάσταση εδραιώθηκε και οι δυτικές δυνάμεις (Βρετανία και Γαλλία) έδειξαν έμπρακτο ενδιαφέρον, η Ρωσία κινήθηκε διπλωματικά, συμμετέχοντας τελικά στη ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827) – αλλά όχι για χάρη της Ελλάδας, μα για την εξυπηρέτηση των δικών της στρατηγικών επιδιώξεων στην Ανατολή.
Η ρωσική «βοήθεια» υπήρξε πάντοτε εξαρτημένη από τη συγκυρία. Ο πόλεμος του 1828-1829 εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπήρξε καθοριστικός για την ίδια τη Ρωσία, όχι για την Ελλάδα. Η συνθήκη της Αδριανουπόλεως (1829) πράγματι αναγνώρισε τη δημιουργία ελληνικού κράτους, αλλά ως παράπλευρο αποτέλεσμα μιας γενικότερης ρωσοτουρκικής διευθέτησης.
Κάθε φορά που ο ελληνισμός δοκίμαζε την τύχη του, η Ρωσία τηρούσε είτε αδιάφορη είτε ψυχρή στάση. Στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856), η Ελλάδα που είχε ρωσόφιλο προσανατολισμό πλήρωσε το τίμημα με ξένη κατοχή, επειδή η Ρωσία προκάλεσε διεθνή κρίση και οι δυτικές δυνάμεις θεώρησαν την Αθήνα ύποπτη για τη συμπάθειά της προς εκεί. Ακόμη και το 1878, κατά την Εξέγερση του Ολύμπου και της Θεσσαλίας, οι Έλληνες περίμεναν μάταια ρωσική υποστήριξη, ενώ η Αγία Πετρούπολη διαπραγματευόταν με την Πύλη την ίδια στιγμή.
Παρά ταύτα, η ρωσσοφιλία παρέμεινε ζωντανή. Η ιδέα της «ορθόδοξης χριστιανοσύνης» μεταμορφώθηκε σε πολιτισμικό και ιδεολογικό μύθο. Από τη μεταπολεμική περίοδο έως και σήμερα, η Ρωσία παρουσιάζεται συχνά ως «αντίβαρο» του αμερικανισμού, λησμονώντας όμως ότι σε κρίσιμες στιγμές –από τη Μικρασιατική Καταστροφή έως την Κύπρο– ουδέποτε κινήθηκε για τα ελληνικά συμφέροντα.
Η ρωσσοφιλία, λοιπόν, δεν είναι προϊόν ιστορικής εμπειρίας αλλά συναισθηματικής ανάγκης. Είναι μια μορφή συλλογικού ρομαντισμού που αναζητά σωτήρες εκτός συνόρων, ακόμη κι όταν η ιστορία επανειλημμένα αποδεικνύει το αντίθετο. Η Ρωσία υπήρξε πάντα φιλική στα λόγια και ψυχρή στις πράξεις· και η Ελλάδα, πιστή στη νοοτροπία της αυταπάτης, συνεχίζει να την περιβάλλει με προσδοκίες που η Ιστορία ουδέποτε επαλήθευσε.
