Δημοσιεύτηκε στην έντυπη εφημερίδα Today Press
του Δημήτρη Καμπουράκη
Υπάρχει κάτι σχεδόν ποιητικό -ή τραγικά ειρωνικό- στο γεγονός ότι η παγκόσμια Ιστορία, συχνά γραμμένη με αίμα, λόγχες και ψηφίσματα, τον τελευταίο αιώνα έχει χαραχτεί με βαρέλια. Όχι κρασιού ή μελιού, αλλά πετρελαίου. Μαύρο, παχύ, δύσοσμο, αλλά πολύτιμο σαν χρυσός. Το χρώμα της εξουσίας άλλαξε. Από αυτοκρατορικό μωβ ή βασιλικό χρυσό, σε ένα κολλώδες μαύρο που λαδώνει γρανάζια και κατασκευάζει πολέμους. Η ενέργεια έγινε το νέο πεδίο κυριαρχίας, και το πετρέλαιο ο νευρικός κόμβος του σύγχρονου καπιταλισμού.
Και καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, το φάντασμα μιας έκτης πετρελαϊκής κρίσης πλανάται πάνω από τον Περσικό Κόλπο. Ο πόλεμος Ισραήλ–Ιράν, που έχει ήδη ξεπεράσει τα όρια της σκιώδους αντιπαράθεσης και μετατρέπεται σε ανοιχτή στρατιωτική σύγκρουση, απειλεί όχι μόνο με νέες απώλειες ανθρώπινων ζωών, αλλά και με διακοπή ροής πετρελαίου από τα Στενά του Ορμούζ — απ’ όπου περνά σχεδόν το ένα τρίτο του παγκόσμιου εφοδιασμού. Οι αναλυτές μιλούν ήδη για ενδεχόμενο νέας εκτόξευσης τιμών, ενώ η Ευρώπη, εξαρτημένη από τις αγορές της Ασίας και της Μέσης Ανατολής, βρίσκεται ξανά σε θέση αμυνόμενου. Οι αγορές ήδη τρίζουν, οι τιμές παίζουν νευρικά, και το ενδεχόμενο μιας ακόμα ενεργειακής καταιγίδας φαντάζει λιγότερο σαν ερώτημα και περισσότερο σαν χρονοδιάγραμμα.
Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την αυγή του σύγχρονου βιομηχανικού κόσμου, πέντε μεγάλες πετρελαϊκές κρίσεις τίναξαν στον αέρα τις βεβαιότητες των οικονομιών και τους ισολογισμούς των νοικοκυριών. Και η Ελλάδα –μικρή αλλά καθόλου ασήμαντη σε ενεργειακή ευπάθεια– τις πέρασε όλες, άλλοτε με πυρετό, άλλοτε με ρίγος. Σε κάθε περίπτωση, η ενεργειακή εξάρτηση υπήρξε όχι απλώς οικονομικός δείκτης, αλλά βαθύς κοινωνικός καταναγκασμός, με πολιτικές και ηθικές διαστάσεις.
1973: Όταν ο ΟΠΕΚ έσφιξε τη στρόφιγγα και η Δύση πάγωσε
Ήταν Οκτώβρης του ’73, και ο πόλεμος του Γιομ Κιπούρ βρήκε τις παγκόσμιες αγορές πετρελαίου εντελώς απροετοίμαστες. Οι αραβικές χώρες, οργισμένες για τη στήριξη της Δύσης στο Ισραήλ, κήρυξαν εμπάργκο στις εξαγωγές πετρελαίου προς τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και άλλες χώρες συμμάχους. Η τιμή του πετρελαίου εκτοξεύτηκε από 3 σε 12 δολάρια το βαρέλι μέσα σε λίγους μήνες. Δεν ήταν απλώς οικονομικό σοκ, ήταν στρατηγική επίθεση με μέσο την ενέργεια. Οι δυτικές κοινωνίες αιφνιδιάστηκαν. Επιβλήθηκαν δελτία στα καύσιμα, περιορίστηκαν οι ώρες λειτουργίας των καταστημάτων και θεσπίστηκαν εναλλασσόμενες ημέρες κυκλοφορίας για τα αυτοκίνητα.
Στην Ελλάδα, η κρίση αποσταθεροποίησε ακόμη περισσότερο το ήδη αδύναμο καθεστώς της Χούντας. Οι τιμές βασικών αγαθών ανέβηκαν απότομα, το ισοζύγιο πληρωμών διαταράχθηκε, η λαϊκή δυσαρέσκεια διογκώθηκε. Δεν είναι λίγοι οι ιστορικοί αναλυτές που επιμένουν ότι η ενεργειακή κρίση ήταν που επιτάχυνε δραματικά την πτώση της δικτατορίας και όχι η εξέγερση του Πολυτεχνείου που έγινε την ίδια χρονιά. Το σοκ αυτό έδειξε πόσο αφελώς θεωρούσαμε δεδομένη την παροχή ενέργειας και πόσο εύκολα μπορεί η γεωπολιτική να διακόψει τη ροή της καθημερινότητας.
1979: Το ιρανικό τσουνάμι, η πρώτη γνωριμία με τους μουλάδες
Η ανατροπή του Σάχη του Ιράν και η άνοδος του θεοκρατικού καθεστώτος Χομεϊνί σηματοδότησαν ένα βαθύ ρήγμα στο ενεργειακό σύστημα του κόσμου. Το Ιράν, από τους μεγαλύτερους παραγωγούς, είδε την παραγωγή του να καταρρέει, ενώ ταυτόχρονα η γενικευμένη ανησυχία πυροδότησε νέα άνοδο τιμών. Το βαρέλι άγγιξε τα 39 δολάρια, διπλασιάζοντας το κόστος ενέργειας για κάθε βιομηχανία και νοικοκυριό. Η Ελλάδα του 1980 βίωνε την κρίση με φόντο πολιτική αλλαγή και ρευστότητα. Η νέα κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου παρέλαβε μια οικονομία πιεσμένη, και αναγκάστηκε να επιδοτήσει τη ΔΕΗ και τα καύσιμα για να συγκρατήσει τη λαϊκή οργή. Οι δημοσιονομικές αντοχές όμως δεν ήταν απεριόριστες, και σύντομα τα ελλείμματα διευρύνθηκαν, ενώ το δημόσιο χρέος ξεκίνησε τη μακρά ανοδική του πορεία.
1990: Ο Σαντάμ εισβάλλει στο Κουβέιτ, ο κόσμος πάλι πληρώνει
Η εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ τον Αύγουστο του 1990 ήταν η σπίθα που άναψε την τρίτη πετρελαϊκή κρίση. Η προοπτική ενός πολέμου στον Περσικό Κόλπο προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις στα χρηματιστήρια και στις αγορές εμπορευμάτων. Η τιμή του πετρελαίου διπλασιάστηκε, φτάνοντας τα 36 δολάρια το βαρέλι. Οι μεταφορές, οι πρώτες ύλες, ακόμη και τα βασικά είδη διατροφής επηρεάστηκαν. Στην Ελλάδα, το πρόβλημα εκδηλώθηκε έντονα στον αγροτικό τομέα και στις δημόσιες επιχειρήσεις, οι οποίες είδαν το κόστος λειτουργίας τους να εκτοξεύεται. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη βρέθηκε αντιμέτωπη με μια πρωτόγνωρη κρίση τιμών, προσπαθώντας να ισορροπήσει μεταξύ λιτότητας και κοινωνικής προστασίας. Το πλήγμα στο πολιτικό κεφάλαιο υπήρξε αισθητό και συνέβαλε στις εξελίξεις των επόμενων ετών.
2008: Η φούσκα του μαύρου χρυσού και η Κίνα που πεινούσε για ενέργεια
Την περίοδο 2003–2008, η παγκόσμια ζήτηση για ενέργεια αυξανόταν αλματωδώς, με αιχμή την αναπτυσσόμενη Κίνα και την Ινδία. Παράλληλα, τα χρηματιστήρια ωθούσαν τεχνητά τις τιμές πετρελαίου, επενδύοντας σε συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης. Το βαρέλι άγγιξε τα 147 δολάρια το καλοκαίρι του 2008, φέρνοντας σε απόγνωση τις αεροπορικές εταιρείες, τις βιομηχανίες, αλλά και τους οδηγούς Ι.Χ. Οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να μειώσουν φόρους ή να επιδοτήσουν καύσιμα. Στην Ελλάδα, η κρίση ήρθε σε μια στιγμή που ήδη διογκώνονταν τα ελλείμματα. Το κόστος ζωής εκτοξεύτηκε, και η ύφεση που ακολούθησε άνοιξε τον δρόμο για τη μεγαλύτερη δημοσιονομική κρίση της χώρας μετά τον πόλεμο. Τα σημάδια είχαν φανεί, αλλά αγνοήθηκαν — όπως πάντα.
2022: Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η αναγέννηση του εφιάλτη
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ήταν το τελευταίο επεισόδιο ενός μακρού δράματος ενεργειακής εξάρτησης. Οι κυρώσεις προς τη Μόσχα προκάλεσαν ελλείψεις σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, κυρίως στην Ευρώπη. Οι τιμές διπλασιάστηκαν, ενώ το φυσικό αέριο έφτασε σε ιστορικά υψηλά. Η Ελλάδα βρέθηκε σε κατάσταση ενεργειακού πανικού. Η ρήτρα αναπροσαρμογής στους λογαριασμούς ρεύματος έγινε σύμβολο κοινωνικής αγανάκτησης, και η κυβέρνηση επιστράτευσε επιδοτήσεις, έκτακτα μέτρα και ρυθμίσεις για να κατευνάσει τη λαϊκή πίεση. Παράλληλα, δρομολογήθηκε επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης, με μαζικές επενδύσεις σε φωτοβολταϊκά και ανεμογεννήτριες. Η κρίση λειτούργησε ως κάλεσμα αφύπνισης, αλλά και ως υπενθύμιση του εύθραυστου οικοδομήματος της ενεργειακής ασφάλειας της χώρας.
Και τώρα;
Καμία από αυτές τις κρίσεις δεν κράτησε για πάντα. Όλες υποχώρησαν, οι τιμές σταθεροποιήθηκαν, οι πολιτικοί ξέχασαν. Μέχρι την επόμενη φορά. Το πετρέλαιο έχει μια ιδιότητα που λίγα προϊόντα μοιράζονται. Δεν είναι απλώς εμπορεύσιμο αγαθό, είναι πολιτική ισχύς, γεωστρατηγικό εργαλείο και πολιτισμικό ναρκωτικό. Και η Ελλάδα, μικρή αλλά φιλοπρόοδη, δεν μπορεί να ελέγξει τη στρόφιγγα. Μπορεί όμως να μάθει. Από την εξάρτηση, την καθυστέρηση, τις αυταπάτες. Γιατί όσο η Ιστορία γράφεται με βαρέλια, η πρόνοια είναι το αντίδοτο στην εξάρτηση. Και το φως, τελικά, ίσως δεν έρχεται μόνο από τον ήλιο, αλλά κι από την επίγνωση.
