Δημοσιεύτηκε στην έντυπη εφημερίδα Today Press
του Ανδρέα Μαζαράκη
Ένα από τα λίγα πράγματα που ένωναν την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν η πανταχού παρούσα πείνα. Το διεθνές εμπόριο τροφίμων είχε εξασθενίσει σχεδόν αμέσως μόλις ξέσπασε ο πόλεμος, και έπαψε τελείως όταν άρχισαν να υφίστανται οι διάφοροι στρατιωτικοί αποκλεισμοί γύρω από την ήπειρο. Τα πρώτα τρόφιμα που εξαφανίστηκαν ήταν τα εισαγόμενα φρούτα. Στη Βρετανία, το κοινό επιχείρησε να το εκλάβει αυτό με καλό χιούμορ. Άρχισαν να εμφανίζονται πινακίδες στα παράθυρα των μανάβικων που έγραφαν: «Ναι, δεν έχουμε μπανάνες», και το 1943 η ταινία “Εκατομμύρια σαν Εμάς” άρχιζε με τον ειρωνικό ορισμό ενός πορτοκαλιού, υποτίθεται για εκείνους που δεν μπορούσαν να θυμηθούν πώς έμοιαζε.
Μία από τις ελλείψεις που έγινε σχεδόν αμέσως αισθητή ήταν εκείνη του καφέ, που έγινε τόσο σπάνιος ώστε ο πληθυσμός αναγκάστηκε να πίνει μια ποικιλία υποκατάστατων φτιαγμένων από ραδίκια, από ρίζες πικραλίδας ή από βελανίδια. Σύντομα ακολούθησαν κι άλλες, πιο σοβαρές ελλείψεις. Η ζάχαρη ήταν ένα από τα πρώτα πράγματα που σπάνισαν, καθώς και τα αγαθά μικρής διάρκειας διατήρησης όπως το γάλα, η κρέμα, τα αυγά και το φρέσκο κρέας. Σε απάντηση σε τέτοιες ελλείψεις, εισήχθη στη Βρετανία η χορήγηση με το δελτίο, όπως και στο μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης, ακόμη και στις ΗΠΑ.
Ούτε οι ουδέτερες χώρες απέφυγαν τις ελλείψεις: στην Ισπανία, για παράδειγμα, ακόμη και τρόφιμα του βασικού διαιτολογίου όπως οι πατάτες και το ελαιόλαδο χορηγούνταν αυστηρά με δελτίο, και η τεράστια πτώση σε εισαγόμενα αγαθά υποχρέωσε τους Ελβετούς να τα βγάζουν πέρα με 28% λιγότερες θερμίδες το 1944 απ’ ό,τι πριν τον πόλεμο.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων πέντε χρόνων τα αυγά ήταν σχεδόν παντού σε μορφή σκόνης προκειμένου να συντηρηθούν, το βούτυρο είχε αντικατασταθεί με τη μαργαρίνη, το γάλα φυλασσόταν για τα μικρά παιδιά και τα παραδοσιακά κρέατα όπως το αρνί, το χοιρινό ή το βοδινό έγιναν τόσο σπάνια ώστε οι άνθρωποι άρχισαν να εκτρέφουν κουνέλια στους κήπους τους και στα κτήματά τους ως υποκατάστατο.
O αγώνας για την αντιμετώπιση του λιμού ήταν εξίσου σημαντικός με τον στρατιωτικό αγώνα, και εκλαμβανόταν εξίσου σοβαρά. Η πρώτη χώρα που έπεσε στον γκρεμό ήταν η Ελλάδα. Τον χειμώνα του 1941-42, μόλις έξι μήνες αφότου υπέστη την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων, περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι πέθαναν από την πείνα. H έλευση του πολέμου είχε ρίξει τη χώρα σε διοικητική αναρχία και, σε συνδυασμό με τους περιορισμούς στην κίνηση των ανθρώπων, προκλήθηκε κατάρρευση στο σύστημα διανομής τροφίμων.
Οι αγρότες άρχισαν να αποκρύπτουν τα τρόφιμά τους, ο πληθωρισμός ανέβηκε ανεξέλεγκτα και η ανεργία έφτασε στα ύψη. Υπήρχε επίσης ισχυρή κατάρρευση του νόμου και της τάξης. Πολλοί ιστορικοί κατηγόρησαν τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής ότι έδωσαν το έναυσμα για το λιμό επιτάσσοντας αποθέματα τροφίμων, αλλά η αλήθεια είναι ότι αυτές οι αποθήκες τροφίμων συχνά λεηλατούνταν από ντόπιους, αντάρτες ή μεμονωμένους στρατιώτες.
Άσχετα με το τι προκάλεσε το λιμό, τα αποτελέσματα υπήρξαν καταστροφικά. Στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη η θνησιμότητα τριπλασιάστηκε. Σε μερικά απ’ τα νησιά, όπως στη Μύκονο, η θνησιμότητα έφτασε μέχρι και εννιά φορές πάνω από το συνηθισμένο της επίπεδο. Από τους θανάτους Ελλήνων που συνέβησαν κατά τη διάρκεια ολόκληρου του πολέμου, πιθανώς 250.000 οφείλονταν στην πείνα και σε προβλήματα που σχετίζονταν μ’ αυτήν.
Η κατάσταση έγινε τόσο επικίνδυνη, ώστε το φθινόπωρο του 1942 οι Βρετανοί έλαβαν το πρωτοφανές μέτρο της άρσης του αποκλεισμού τους προκειμένου να επιτρέψουν σε πλοία που μετέφεραν τρόφιμα να έρθουν στη χώρα. Με μια συμφωνία μεταξύ Γερμανών και Βρετανών, η βοήθεια έρρεε στην Ελλάδα καθ’ όλη την υπόλοιπη διάρκεια του πολέμου, και αυτό συνέχισε να συμβαίνει σχεδόν για ολόκληρη τη χαοτική περίοδο που ακολούθησε την απελευθέρωση στα Τέλη του 1944.
Αν οι συνέπειες του πολέμου στο ελληνικό σύστημα διανομής τροφίμων ήταν σχετικά άμεσες, στη δυτική Ευρώπη ο πλήρης αντίκτυπος των ελλείψεων πήρε αρκετά περισσότερο καιρό για να γίνει αισθητός. Στην Ολλανδία, για παράδειγμα, δεν ένιωσαν τις χειρότερες συνέπειες του λιμού παρά το χειμώνα του 1944-45. Σε αντίθεση με την Ελλάδα, δεν ήταν το διοικητικό χάος εκείνο που προκάλεσε το «Χειμώνα της Πείνας» της Ολλανδίας, αλλά η μακροπρόθεσμη πολιτική των Ναζί να στερούν τη χώρα απ’ αυτά που χρειαζόταν για να επιβιώσει.
Από τη στιγμή σχεδόν που οι Γερμανοί κατέφθασαν, τον Μάιο του 1940, είχαν αρχίσει να επιτάσσουν τα πάντα: μέταλλα, ρούχα, υφάσματα, ποδήλατα, τρόφιμα και ζώα. Ολόκληρα εργοστάσια αποσυναρμολογήθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Γερμανία. Η Ολλανδία ανέκαθεν βασιζόταν στα εισαγόμενα τρόφιμα και στις ζωοτροφές για τα ζώα της, αλλά αυτές οι εισαγωγές έπαψαν το 1940, αφήνοντας τη χώρα να παλεύει να τα βγάλει πέρα με ό,τι απέμεινε έπειτα από τις γερμανικές επιτάξεις. Οι πατάτες και το ψωμί χορηγούνταν αυστηρά με δελτίο καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, και οι άνθρωποι αναγκάζονταν να συμπληρώνουν το διαιτολόγιό τους με παντζάρια, ακόμη και με βολβούς από τουλίπες.
Τον Μάιο του 1944 η κατάσταση ήταν πια απελπιστική. Αναφορές που κατέφθαναν από το εσωτερικό της Ολλανδίας προειδοποιούσαν για επικείμενη συμφορά, εκτός αν η χώρα απελευθερωνόταν σύντομα. Για μία ακόμη φορά, οι Βρετανοί ήραν τον αποκλεισμό τους προκειμένου να επιτρέψουν να περάσει η βοήθεια, αλλά μόνο σε έναν πολύ περιορισμένο βαθμό. O Τσόρτσιλ ανησυχούσε μήπως η τακτική βοήθεια σε τρόφιμα καταλήξει σε γερμανικά χέρια, και οι Βρετανοί Αρχηγοί Επιτελείων φοβούνταν ότι το γερμανικό ναυτικό θα χρησιμοποιούσε τα πλοία της βοήθειας ως οδηγούς για να περάσει μέσα από τα ναρκοθετημένα ύδατα προς την ολλανδική ακτή. Έτσι, ο λαός της Ολλανδίας υποχρεώθηκε να περιμένει την απελευθέρωση και να λιμοκτονεί.
Έως ότου οι Σύμμαχοι μπουν τελικά στην Ολλανδία τον Μάιο του 1945, μεταξύ 100.000 και 150.000 Ολλανδοί υπέφεραν από οίδημα πείνας Η χώρα γλίτωσε μια καταστροφή της κλίμακας του ελληνικού λιμού μόνο διότι ο πόλεμος τελείωσε, και επιτράπηκε να καταφθάσουν τεράστιες ποσότητες βοήθειας. Για χιλιάδες άτομα όμως ήταν ήδη πολύ αργά. Δημοσιογράφοι που μπήκαν στο Άμστερνταμ περιέγραψαν την πόλη ως «ένα αχανές στρατόπεδο συγκέντρωσης» που φανέρωνε «φρίκη συγκρίσιμη με εκείνη του Μπέλσεν και του Μπούχενβαλντ». Περισσότεροι από 5.000 άνθρωποι είχαν πεθάνει από πείνα ή σχετιζόμενες ασθένειες μόνο σ’ εκείνη την πόλη. Ο απολογισμός θανάτων από λιμό για ολόκληρη τη χώρα συνολικά ήταν μεταξύ 16.000 και 20.000.
Οι Ναζί δεν άφησαν την Ολλανδία να λιμοκτονήσει απλώς από μοχθηρία. Σε σύγκριση με άλλες εθνικότητες, οι Ναζί είχαν στην πραγματικότητα καλή διάθεση απέναντι στους Ολλανδούς, τους οποίους θεωρούσαν ουσιαστικά ως «γερμανικό» λαό που χρειαζόταν να οδηγηθεί «πίσω στη γερμανική κοινότητα». Το πρόβλημα ήταν ότι η Γερμανία είχε τα δικά της προβλήματα τροφίμων να την ανησυχούν. Ακόμη και πριν τον πόλεμο, η γερμανική ηγεσία είχε πιστέψει ότι η εθνική παραγωγή τροφίμων βρισκόταν σε κρίση.
Έως τις αρχές του 1942 τα αποθέματα σιτηρών είχαν σχεδόν εξαντληθεί, το εθνικό κεφάλαιο σε χοίρους είχε ελαττωθεί κατά 25% εξαιτίας έλλειψης ζωοτροφών, και οι χορηγήσεις με δελτίο Τόσο του ψωμιού όσο και του κρέατος είχαν περικοπεί. Ακόμη και η ασυνήθιστα μεγάλη γερμανική σοδειά το 1943 δεν απομάκρυνε την κρίση, και, παρόλο που οι χορηγήσεις με δελτίο αυξήθηκαν προσωρινά, σύντομα πήραν και πάλι την κατηφόρα.
Για να πάρει κανείς μια Ιδέα του προβλήματος που αντιμετώπιζε η Γερμανία, πρέπει να δει τις θερμιδικές ανάγκες του πληθυσμού. Ο μέσος ενήλικας απαιτεί περίπου 2.500 θερμίδες ημερησίως για να διατηρηθεί υγιής, και περισσότερες αν ασκεί βαριά εργασία. Το κρίσιμο ζήτημα είναι ότι αυτή η ποσότητα θερμίδων δεν μπορεί να αποτελείται μόνο από υδατάνθρακες αν θέλει κανείς να αποφύγει ασθένειες σχετιζόμενες με την πείνα, όπως το οίδημα — θα πρέπει επίσης να περιέχει βιταμίνες, που δίνουν τα φρέσκα λαχανικά, πρωτεΐνες και λίπος.
Στις αρχές του πολέμου, οι Γερμανοί πολίτες κατανάλωναν μία καλή μέση ποσότητα 2.570 θερμίδων ημερησίως. Αυτή έπεσε στις 2.445 θερμίδες το επόμενο έτος, στις 2.078 θερμίδες το 1943 και στις 1.412 θερμίδες έως το τέλος του πολέμου. «H πείνα χτυπά κάθε πόρτα», έγραψε μία Γερμανίδα νοικοκυρά τον Φεβρουάριο του 1945. «Οι καινούργιες κάρτες δελτίων τροφίμων θα διαρκούν πέντε εβδομάδες αντί για τέσσερις, και κανείς δεν ξέρει αν θα χορηγηθούν καν. Μετράμε τις πατάτες μας καθημερινά, πέντε μικρές ο καθένας, και το ψωμί γίνεται όλο και πιο σπάνιο. Αδυνατίζουμε όλο και περισσότερο, κρυώνουμε όλο και περισσότερο και γινόμαστε όλο και περισσότερο λαίμαργοι».
Για να προστατεύσουν τον δικό τους λαό από τη λιμοκτονία, οι Ναζί πλιατσικολογούσαν τα κατεχόμενα εδάφη. Ήδη από το 1941 είχαν ελαττώσει την επίσημη μερίδα για «κανονικούς καταναλωτές» στη Νορβηγία και στην Τσεχοσλοβακία σε περίπου 1.600 θερμίδες ημερησίως, και στο Βέλγιο και στη Γαλλία σε μόνο 1.300 θερμίδες ημερησίως. ΟΙ ντόπιοι πληθυσμοί σ’ αυτές τις χώρες απέφυγαν την αργή λιμοκτονία μέχρι θανάτου καταφεύγοντας στη μαύρη αγορά.
H κατάσταση στην Ολλανδία δεν ήταν και πολύ διαφορετική από εκείνη στο Βέλγιο και στη Γαλλία: η Κύρια διαφορά ήταν ότι η Ολλανδία δεν απελευθερώθηκε παρά εννέα μήνες αργότερα. Ο λιμός συνέβη διότι έως εκείνη την εποχή ακόμη και η μαύρη αγορά είχε εξαντληθεί, και η πολιτική καμένης γης της Βέρμαχτ είχε καταστρέψει περισσότερο από το 20% των αγροκτημάτων της χώρας μέσω των πλημμυρών. Έως το τέλος του πολέμου, η επίσημη ημερήσια μερίδα φαγητού στην κατεχόμενη Ολλανδία είχε πέσει σε μόλις 400 θερμίδες — δηλαδή στη μισή ποσότητα από εκείνη που λάμβαναν οι έγκλειστοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπέλσεν. Στο Ρότερνταμ, τα τρόφιμα εξαντλήθηκαν τελείως.
