Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
Μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη παρουσίασε ο καθηγητής του ΕΚΠΑ και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Κλιματική Αλλαγή, Κωνσταντίνος Καρτάλης, στο τελευταίο τεύχος του επιστημονικού περιοδικού «ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ», με επίκεντρο την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Ο καθηγητής εντοπίζει εγκαίρως πως: «η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά και το πολιτιστικό περιβάλλον εν γένει αναγνωρίζεται ως μια από τις μεγαλύτερες διεθνείς προκλήσεις που καλούνται να διαχειριστούν τα κράτη και η επιστημονική κοινότητα» και εξηγεί ότι:
«Εκτός από τις φυσικές απειλές για χώρους και μνημεία, η κλιματική αλλαγή μπορεί να προκαλέσει σοβαρές και εκτενείς αλλαγές και αλλοιώσεις στο φυσικό τοπίο, που με τη σειρά τους μπορούν να επηρεάσουν τους παγιωμένους τρόπους ζωής και τις παραδοσιακές πρακτικές των τοπικών κοινωνιών, επηρεάζοντας αρνητικά τις αξίες και την ταυτότητα της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, δηλαδή το ευρύτερο πολιτιστικό περιβάλλον και τοπίο»
Tέλος, ο Κωνσταντίνος Καρτάλης, επισημαίνει πως «η αλλοίωση του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου επηρεάζει με τη σειρά της αρνητικά την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα και ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών».
Ακολουθεί απόσπασμα της έρευνας που δημοσιεύθηκε στα ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Η κατάσταση στην Ελλάδα
Από την έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα (Υπουργείο Πολιτισμού και Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2022-2024), καταγράφονται:
(α) υπαρκτοί κλιματικοί κίνδυνοι, που επηρεάζουν τις ευρύτερες περιοχές στις οποίες βρίσκονται τα μνημεία/αρχαιολογικοί χώροι
(β) ανησυχητικές τάσεις αύξησης της έντασης και της συχνότητας των ακραίων καιρικών φαινομένων, καθώς και δυσοίωνες εκτιμήσεις για τις μελλοντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και
(γ) αυξανόμενα περιστατικά ζημιών μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, στα οποία η κλιματική αλλαγή αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα.
Στην ουσία, λόγω της κλιματικής αλλαγής οι φυσικοί κίνδυνοι (δασικές πυρκαγιές, πλημμύρες, ξηρασία και διάβρωση, καύσωνες, άνοδος της στάθμης της θάλασσας) ενισχύονται, ενώ παρατηρείται επίσης αύξηση της συχνότητας εμφάνισης και της διάρκειας τους.
Ειδικότερα δε στη Μεσόγειο – που θεωρείται κλιματικό “hot spot”, δηλαδή μία περιοχή στην οποία οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής εξελίσσονται ταχύτερα σε σχέση με άλλες περιοχές του πλανήτη, παρατηρείται αυξανόμενη εμφάνιση και των λεγόμενων συνδυασμένων φαινομένων (compound events), για παράδειγμα της κοινής χρονικά εμφάνισης καύσωνα και ξηρασίας.
Σε μία τέτοια περίπτωση οι επιπτώσεις των δύο φαινομένων αλληλοενισχύονται, ενώ συχνά επηρεάζουν και την ένταση και άλλων φυσικών κινδύνων (λ.χ. τις δασικές πυρκαγιές που συχνά ακολουθούν μετά από ένα συνδυασμένο φαινόμενο καύσωνα και ξηρασίας).
Το διεθνές περιβάλλον
Στο διεθνές περιβάλλον, η σύνδεση του πολιτισμού με την κλιματική αλλαγή εμφανίζεtαι αρχικά στη δεκαετία του 2000-2010, μέσω της εμβληματικής δραστηριότητας της UNESCO προς αυτή την κατεύθυνση, δραστηριότητα που κορυφώνεται με την εμβληματική έκθεση του 2007 για την πολιτιστική κληρονομιά και την κλιματική αλλαγή.
Το 2019, διαμορφώθηκε η κοινή πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών, της UNESCO και της Ελληνικής Κυβέρνησης για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η πρωτοβουλία σύντομα υποστηρίχθηκε από περίπου 100 Κράτη, γεγονός που δημιούργησε μία δυναμική που ενίσχυσε σημαντικά αυτή που είχε ήδη προκύψει από τη συστηματική δραστηριότητα της UNESCΟ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο της παραπάνω πρωτοβουλίας, πραγματοποιήθηκε, με μέριμνα της Ελλάδος, συστηματική καταγραφή και ανάλυση των αναγκών και των δράσεων των Κρατών, με τα κυριότερα συμπεράσματα να είναι:
(α) σε πολλά Εθνικά Σχέδια Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή δεν περιλαμβάνεται ειδικό κεφάλαιο για την πολιτιστική κληρονομιά,
(β) ακόμα και στην περίπτωση που έχει περιληφθεί ειδικό κεφάλαιο, συχνά έχει προετοιμασθεί από άλλο Υπουργείο από αυτό για τον Πολιτισμό,
(γ) σημαντικό ποσοστό των περιοχών στις οποίες κινδυνεύει η πολιτιστική ή/και η φυσική κληρονομιά, δεν εντάσονται στον Παγκόσμιο Κατάλογο Κληρονομιάς της UNESCO και
(δ) οι βασικές ανάγκες των Κρατών συνοψίζονται στην ανάπτυξη υποδομής υποδομής (capacity building), στην τεχνική κατάρτιση καθώς και στη διαμόρφωση κοινής μεθοδολογίας για την αναγνώριση των κλιματικών κινδύνων και για την εκτίμηση της τρωτότητας.
Το έτος 2022, καταρτίστηκε με τη συνεργασία της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC: Intergovernmental Panel on Climate Change), του επιστημονικού δηλαδή βραχίονα των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή, και του Διεθνούς Συμβουλίου για Μνημείων και Τοπίων (ICOMOS: International Council of Monuments and Sites) η μελέτη αναφορικά με την κατανόηση των κινδύνων για τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά. Παράλληλα, το έτος 2023 η UNESCO δημοσιεύει το κείμενο πολιτικής για την Κλιματική Δράση για την Πολιτιστική Κληρονομιά.
Τέλος, η δυναμική για τη σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με την πολιτιστική κληρονομιά ενισχύθηκε περαιτέρω στο επίπεδο των Διασκέψεων των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα το 2022 (Conference of Parties – COP 27) στο Sharm El-Sheikh της Αιγύπτου προέκυψε η Διακήρυξη αναφορικά με την κλιματική δράση που βασίζεται στον πολιτισμό (Culture-based Climate Action). Αντίστοιχη – πιό φιλόδοξη – πρωτοβουλία αναπτύχθηκε στην COP 28 στο Ντουμπάι, με τη συγκρότηση από 35 χώρες (με τη συμμετοχή και της Ελλάδος) της Ομάδας Φίλων για κλιματική δράση που θα βασίζεται στον πολιτισμό (Group of Friends for Culture Based Climate Action) και τη σχετική Διακήρυξη. Στη Διάσκεψη του 2024 στο Μπακού (COP29), η Oμάδα Φίλων ενισχύθηκε με 10 ακόμα χώρες και συγκρότησε τους όρους λειτουργίας και το πρόγραμμα δράσης της για το επόμενο διάστημα, με 1η προτεραιότητα την ενσωμάτωση της πολιτιστικής κληρονομιάς στο Παγκόσμιο Στόχο για την Προσαρμογή (Global Goal for Adaptation – GGA) καθώς και στα Εθνικά Σχέδια Προσαρμογής.
Προκλήσεις για το μέλλον
Παρά την κινητικότητα που έχει αναπτυχθεί σε ότι αφορά στη σύνδεση του πολιτισμού με την κλιματική αλλαγή, παραμένουν σημαντικές προκλήσεις όπως:
(α) η ενίσχυση της προσαρμοστικής ικανότητας και η μείωση της τρωτότητας της πολιτιστικής κληρονομιάς στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής,
(β) η συμβολή των πολιτιστικών και δημιουργικών βιομηχανιών στη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και στην πράσινη μετάβαση εν γένει,
(γ) η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής μέσω της αξιοποίησης παραδοσιακών πρακτικών και της ενσωμάτωσης της γνώσης των τοπικών κοινωνιών,
(δ) η αναμόρφωση των κριτηρίων που χρησιμοποιούνται για τον ορισμό περιοχών φυσικής κληρονομιάς, ώστε να λαμβάνονται υπόψη η συγκέντρωση, συνέχεια και ακεραιότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς,
(ε) η κατάρτιση σχεδίων προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ανά αρχαιολογικό χώρο και μνημείο αντί δηλαδή της κατάρτισης ενός σχεδίου που εφαρμόζεται αδιάκριτα σε κάθε χώρο,
(στ) η παρακολούθηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και των συνεπαγόμενων κοινωνικών – οικονομικών επιπτώσεων στις τοπικές κοινότητες.
(ζ) η διαβούλευση με τις τοπικές κοινωνίες και
(η) η κατά προτεραιότητα εφαρμογή δράσεων προσαρμογής στο χώρο αναφοράς (on site) ώστε να γίνει σεβαστή η αρχή της μη απομάκρυνσης – απόσπασης (immoveable concept) και να αποφευχθεί η απώλεια πολιτιστικής μνήμης.
