Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
«Δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή μου θαυμασμό κι’ ευλάβεια πάντοτε καινούργια και μεγάλη […] ο έναστρος ουρανός πάνω από μένα και ο ηθικός νόμος μέσα μου. Αυτά τα δύο πράγματα […] τα βλέπω μπροστά μου και τα συνδέω άμεσα με τη συνείδηση της ύπαρξής μου. Το πρώτο αρχίζει απ’ τη θέση που κατέχω στον αισθητό εξωτερικό κόσμο […] το δεύτερο αρχίζει απ’ το αόρατο εγώ μου, απ’ την προσωπικότητά μου, και με παρουσιάζει σ’ ένα κόσμο, όπου υπάρχει το αληθινό άπειρο και όπου μόνο η διάνοια μπορεί να εισδύσει […]».
Μια νέα χρονιά μόλις ξεκίνησε και οι προσδοκίες όλων είναι κατακόρυφες για όσα οραματίζονται, προσδοκούν και αναμένουν. Πόση απήχηση, όμως, βρίσκουν στη δική μας σκέψη τα λόγια του Ιμμάνουελ Κάντ; Για τον σπουδαίο φιλόσοφο του Διαφωτισμού και κύριο υποστηρικτή της ηθικής αυτονομίας η έννοια του ενάρετου ανθρώπου αποτέλεσε θεμέλιο λίθο στον στοχασμό του.
Αντιδρώντας στον ωφελιμισμό των μέσων του 19ου αιώνα, έθεσε στο επίκεντρό του την ηθική και τον ιδεαλισμό. Η ηθική θεωρία του βασίζεται στην άποψη ότι οι άνθρωποι διαθέτουν από τη φύση τους ένα ιδιότυπο καθήκον που τους επιβάλλει να ενεργούν ηθικά. Επομένως, μια πράξη μπορεί να χαρακτηριστεί ηθική όταν προκύπτει ως αποτέλεσμα της αίσθησης του καθήκοντος και όχι αν πίσω από αυτή προσδοκούμε την ανταμοιβή ή φοβόμαστε την τιμωρία. Για τον λόγο αυτό οι άνθρωποι δεν αρκεί απλά και μόνο να ενεργούν με έναν τρόπο που θα οδηγεί σε ένα καλό αποτέλεσμα. Είναι ανάγκη να ενεργούν υποκινούμενοι από το αίσθημα του καθήκοντος για να μπορεί η πράξη τους να είναι κυριολεκτικά ηθική. Για τον λόγο αυτό άλλωστε διαχώρισε την ηθικότητα από τη νομιμότητα.
Σύμφωνα με τον Καντ η αγαθή βούληση είναι το μόνο πράγμα που είναι αδιαμφισβήτητα αγαθό. Όλες οι ανθρώπινες συμπεριφορές θα πρέπει να αξιολογούνται με βάση την αγαθή βούληση. Ως εκ τούτου όταν κάποιος ενεργεί με αποκλειστικό γνώμονα τα δικά του συμφέροντα σημαίνει ότι ενεργεί ανήθικα. Και αυτό γιατί η ελευθερία του ανθρώπου εκπορεύεται από τη δυνατότητά του να υπερβαίνει την πίεση που του ασκείται από εξωτερικούς παράγοντες και να μπορεί να πράττει σύμφωνα με την καθαρή και απόλυτη έννοια του καθήκοντος. Εάν δεν υπάρχει ελευθερία, αν δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση τότε η ηθική πράξη είναι αδύνατη και ο άνθρωπος αποδεικνύεται ένα έρμαιο του εγωισμού του. Ένα έρμαιο των κατώτερων ενστίκτων του και του ωφελιμισμού του. Η ηθικότητα κρύβεται στην αγνότητα της πρόθεσης, γι’ αυτό και ο σκοπός δεν μπορεί, δε γίνεται να αγιάζει τα μέσα!
Τη νέα χρονιά που μόλις ξεκίνησε ας προσπαθήσουμε όσο μπορούμε να εφαρμόσουμε την καντιανή ηθική. Ας προσπαθήσουμε, όσο μπορούμε, να ενεργούμε ηθικά. Ως επιταγή του εαυτού μας, ως επιταγή του καθήκοντος. Η ελευθερία μας, οι νόμοι της θέλησής μας, επιβάλλει την ηθικότητα ως συνείδηση! Δεν ξέρω πόσοι ή για πόσο θα τα καταφέρουμε. Δεν μπορώ όμως να ξεχάσω τη συζήτηση του Κάντ στο βιβλίο του Κριτική του Καθαρού Λόγου όπου στην ερώτηση
«Τι πρέπει να κάνω;» απαντάει
«Κάνε αυτό μέσω του οποίου θα γίνεις άξιος να είσαι ευτυχισμένος».
