Στην προεκλογική εκστρατεία της το 2013, η Άγγελα Μέρκελ διεκδικούσε τη δεύτερη θητεία της στην καγκελαρία. Με το γνωστό, αφαιρετικό και επικοινωνιακά κάπως ντεμοντέ ύφος της, απευθύνθηκε ευθέως στους ψηφοφόρους: «Με γνωρίζετε», τους είπε. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για το βιβλίο της πρώην καγκελαρίου που κυκλοφόρησε την περασμένη Τρίτη. Όποιος διαβάσει τις περισσότερες από 700 σελίδες του, δεν θα γνωρίσει κάποια νέα Μέρκελ. Ούτε θα εκπλαγεί με τις εξηγήσεις της. Θα διακρίνει όμως την αγωνία της για την υστεροφημία της και τη σπουδή της να ελέγξει η ίδια την ερμηνεία της πολιτικής της κληρονομιάς.
Τα απομνημονεύματα είναι ακριβώς αυτό που λέει η λέξη. Ο συγγραφέας παραδίδει ό,τι θυμάται, όπως το θυμάται από τη ζωή του και διατηρεί απόλυτο έλεγχο της αφήγησης.
Αλλά η κυρία Μέρκελ δεν είναι λογοτέχνης. Γράφει ακριβώς όπως εκφραζόταν όλα τα χρόνια της δημόσιας παρουσίας της – χωρίς καλολογικά στοιχεία. «Δεν αγαπώ τους υπερθετικούς», εξηγεί η ίδια. Η ατυχία της όμως ήταν ότι, στα μόλις τρία χρόνια από τότε που αποχώρησε από την πολιτική, ο κόσμος δεν είναι πλέον ο ίδιος – ούτε η Γερμανία ασφαλώς. Η χώρα έχει μπει σε ύφεση, μαίνεται πόλεμος στο κατώφλι της Ευρώπης και οι συνέπειες της πολιτικής των προηγούμενων ετών, κυρίως στο μεταναστευτικό και στην ενέργεια, είναι εμφανείς και δυσβάστακτες. Η κριτική στο βιβλίο αποδεικνύεται λοιπόν αδύνατο να διαχωριστεί από την αξιολόγηση των κυβερνητικών αποφάσεων που πήρε η Άγγελα Μέρκελ, ή να περιοριστεί σε απλή περιγραφή των γεγονότων.
Κοινή διαπίστωση πολλών αναλυτών είναι η παντελής απουσία αυτοκριτικής. Όπως γράφει χαρακτηριστικά η Frankfurter Allgemeine Zeitung, ο τίτλος του βιβλίου, αντί για «Ελευθερία», θα μπορούσε κάλλιστα να είναι «Χωρίς Εναλλακτική». Η κυρία Μέρκελ δεν βρίσκει λάθη στους χειρισμούς της, ούτε για την εξάρτηση από την (φθηνή) ρωσική ενέργεια, ούτε για το άνοιγμα των συνόρων σε πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες.
«Σε κάθε περίπτωση, εάν βοηθάει, ας πούμε ότι έφταιγε η Μέρκελ», είπε η ίδια με σχεδόν παιδικό πείσμα, όταν στην παρουσίαση του βιβλίου της δέχθηκε επίμονες ερωτήσεις σχετικά με τις ευθύνες της.
«Η Μέρκελ υποβαθμίζει την ευθύνη της. Τα απομνημονεύματά της είναι προσπάθεια να ανακτήσει την κυριαρχία της ερμηνείας της πολιτικής της κληρονομιάς. Όσοι περιμένουν αυτοκριτική, θα απογοητευτούν», σημείωσε η Handelsblatt επισημαίνοντας αυτό που σκέφτονται πολλοί τα τελευταία χρόνια στην Γερμανία: «Θα θέλαμε όλον αυτόν τον καιρό να ακούσουμε περισσότερα για την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία, για την ενεργειακή κρίση». Η οικονομική εφημερίδα χαρακτηρίζει «δυσάρεστη» την έλλειψη αυτοκριτικής και την ακλόνητη προσήλωση σε επιλογές «χωρίς εναλλακτική» κι αναφέρει ότι κάποιες θεμελιώδεις αποφάσεις της θητείας της επικρίθηκαν, δικαίως, υπό το φως του πολέμου στην Ουκρανία – η χρήση της ρωσικής ενέργειας, η εγκατάλειψη των πυρηνικών εργοστασίων, η παραμέληση των υποδομών και η παραμέληση ως περιφρόνηση των αναγκών των ενόπλων δυνάμεων.
Σε συνέντευξη που παραχώρησε στο περιοδικό Der Spiegel με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της, η κυρία Μέρκελ δέχθηκε το ερώτημα: «Σας βαραίνει η γνώση ότι κάποια ισλαμιστικά εγκλήματα δεν θα είχαν συμβεί, εάν είχατε θωρακίσει την Γερμανία;»
Στην απάντησή της, η πρώην καγκελάριος τόνισε ότι από τη θέση της έπρεπε να λάβει υπόψιν τόσο εκείνους που ήθελαν πιο ανοιχτή πολιτική στο μεταναστευτικό όσο και εκείνους που αντιμετώπιζαν το άνοιγμα με φόβο.
Στην ερώτηση εάν οι περίφημες «σέλφι» με πρόσφυγες από την Συρία το 2015 λειτούργησαν ως προσκλητήριο για ακόμη περισσότερους μετανάστες, έδωσε και πάλι κάπως περίεργη απάντηση: «Ένα φιλικό πρόσωπο δεν κάνει κανέναν να εγκαταλείψει το σπίτι του. Ξέρω πολλούς πρόσφυγες από την πρώην Ανατολική Γερμανία. Κανείς από αυτούς δεν θα έφευγε μόνο και μόνο χάρη στην πιθανότητα να σφίξει το χέρι του Χέλμουτ Κολ»…
Όσο για την περίφημη φράση «θα τα καταφέρουμε» («Wir schaffen das») στην υπόθεση του μεταναστευτικού, η Άγγελα Μέρκελ εξηγεί ότι ούτε λίγο ούτε πολύ αυτή είναι η κοσμοθεωρία της: όλα λύνονται. «Είναι ελάττωμα το γεγονός ότι της λείπει η αίσθηση του άλυτου. Μια θεμελιώδης ευρωπαϊκή λύση ήταν και τότε τόσο απατηλή όσο και σήμερα», έκρινε η Welt.
Η Süddeutsche Zeitung είδε στην παράθεση εξαντλητικών λεπτομερειών – ακόμη και των ωρών πτήσης στα υπηρεσιακά ταξίδια της – ως «προσπάθεια να αποφύγει την ερμηνεία ή την αξιολόγηση καταστάσεων». Η εφημερίδα καταλόγισε στην πρώην καγκελάριο μια απογυμνωμένη από φιλοσοφικό υπόβαθρο στάση σε όλη τη θητεία της, με εξαίρεση το μεταναστευτικό. Εκεί «ακολούθησε την άποψή της για την ανθρωπότητα, την οικουμενικότητα», γράφει η εφημερίδα και παρατηρεί ότι και στο βιβλίο της, η κυρία Μέρκελ εμφανίζεται αισιόδοξη για τους μετανάστες και δύσπιστη έναντι των Γερμανών και της υποδοχής που τους επιφύλαξαν. «Αγνοεί αλαζονικά το δυσάρεστο κομμάτι της μετανάστευσης», σημείωσε η SZ.
Το Focus έκανε πιο σκληρή κριτική για την περιγραφή της μεταναστευτικής πολιτικής της πρώην καγκελαρίου στο βιβλίο. «Όσα γράφει δείχνουν πόσο αφελής ήταν η πολιτική της από το 2015. Η Άγγελα Μέρκελ άλλαξε βαθιά την Γερμανία, αλλά όχι με θετικό τρόπο. Έκανε την Γερμανία χώρα μετανάστευσης – παρά τη θέλησή της. Η ανεξέλεγκτη μετανάστευση έγινε ο κανόνας κατά τη διάρκεια της θητείας της. Φτάσαμε σε αλλαγή σύνθεσης του έθνους. Η Μέρκελ έδρασε στη στιγμή, χωρίς σχέδιο ή στρατηγική», ανέφερε το περιοδικό, επικρίνοντας το ότι η πρώην καγκελάριος εξακολουθεί να μην βλέπει λάθη στην πολιτική της. «Ο ισολογισμός της είναι πλήρης καταστροφή. Η σταδιακή κατάργηση των πυρηνικών υπήρξε λάθος που έφερε τη χώρα στο χείλος της ενεργειακής κατάρρευσης. Η μεταναστευτική πολιτική ήταν κακώς μελετημένη και απίστευτα ακριβή. Η οικονομική πολιτική αδύναμη και ευκαιριακή», σχολίασε, για το οποίο η πολιτική για την Ουκρανία ήταν το πιο σκοτεινό κεφάλαιο. «Δεν το γράφει τόσο ρητά, αλλά ανάμεσα στις γραμμές καθίσταται σαφές ότι η Μέρκελ δεν σκέφτηκε ποτέ να στηρίξει την Ουκρανία ενάντια στην Ρωσία. Εθνική κυριαρχία, απαραβίαστο των συνόρων; Ωραίες αρχές, για τις οποίες όμως δεν ρισκάρεις αντιπαράθεση με τους Ρώσους».
Η Bild θα προτιμούσε κάτι πιο αποκαλυπτικό και συναρπαστικό ως ανάγνωσμα. «Προσοχή, θα είναι δύσκολο, μερικές φορές βαρετό – κάντε υπομονή!», γράφει και μιλάει για «ένα βιβλίο όπως η θητεία της στην καγκελαρία».
Ακόμη και η FAZ γράφει ότι μεγάλο μέρος του βιβλίου «θυμίζει αντιγραφή από ημερολόγιο» και «όσο προχωράει, τόσο πιο βαρετό γίνεται».
Στη θητεία της συνάντησε τέσσερις προέδρους των ΗΠΑ, άλλους τόσους της Γαλλίας, τον Βλαντίμιρ Πούτιν, τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Στα απομνημονεύματά της όμως δεν δίνει για αυτούς καινούργιες πληροφορίες, παρά μόνο κάποια παραπολιτικού χαρακτήρα στοιχεία, όπως το πώς ένιωσε όταν ο τούρκος πρόεδρος την έβαλε να καθίσει δίπλα του, σε χρυσό θρόνο, κάτι που επικρίθηκε δριμύτατα στην Γερμανία, ή πώς ο ρώσος πρόεδρος άφησε τον σκύλο του να περιφέρεται στην αίθουσα μαζί της, ενώ γνώριζε ότι φοβόταν τα σκυλιά. «Ήταν μια μικρή επίδειξη δύναμης; Σκέφτηκα απλώς, μείνε ψύχραιμη, συγκεντρώσου στους φωτογράφους, θα περάσει», γράφει.
Αν στα μεγάλα πολιτικά θέματα η Άγγελα Μέρκελ δεν διαφωτίζει ιδιαίτερα το αναγνωστικό της κοινό, φροντίζει να συμπεριλάβει στην αφήγησή της άγνωστες πτυχές των 16 ετών που πέρασε στην εξουσία και σε κάποια σημεία να γίνει και πιο «προσωπική». Αναφέρεται π.χ. στα τρία δημόσια επεισόδια τρόμου που αντιμετώπισε το 2019. Όπως γράφει στο βιβλίο, υπεβλήθη τότε σε εξετάσεις, οι οποίες δεν έδειξαν κάτι παθολογικό. Ένας οστεοπαθητικός όμως της είπε ότι το σώμα της απελευθερώνει συγκεντρωμένο στρες ετών. Εκεί κάπου πήρε την απόφαση να μην διεκδικήσει νέα θητεία. «Ήταν αρκετά», γράφει στο βιβλίο. Άλλωστε είναι η πρώτη καγκελάριος που αποφάσισε η ίδια την αποχώρησή της, κάτι που δεν μπορεί παρά να πιστωθεί στις επιτυχίες της.
Όποιος και αν είναι τελικά ο απολογισμός, η κόρη του πάστορα από το Αμβούργο που έζησε, όπως περιγράφει η ίδια, 35 χρόνια σε καθεστώς δικτατορίας και άλλα τόσα σε δημοκρατία και κατόρθωσε να θεωρηθεί η «ισχυρότερη γυναίκα στον πλανήτη», «η ηγέτης του ελεύθερου κόσμου» και η «μητερούλα» των Γερμανών, διηγείται μια συναρπαστική ιστορία – έστω με όχι και τόσο συναρπαστική γραφή. Και πετυχαίνει αυτό που φαίνεται ότι ούτως ή άλλως επιδίωκε: μια κατάθεση για τις φιλελεύθερες αξίες – την ανοχή, τα ανοιχτά σύνορα, το ελεύθερο εμπόριο, την διεθνή συνεργασία. Πράγματα που – συμπτωματικά; – στη μετά-Μέρκελ εποχή κάθε άλλο παρά αυτονόητα μπορούν να θεωρούνται.
