Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Virtu – fortuna. Ένα αιώνιο δίπολο. Η πρώτη σταθμίζει ορθολογικά και αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες που υπάρχουν, χωρίς συναισθηματισμούς. Η δεύτερη υπερβατική, εντελώς ανορθολογική αντιστρατεύεται εντελώς την πρώτη. Για τον Μακιαβέλλι στην τύχη πιστεύουν μόνο οι αδύναμοι άνθρωποι. Η τύχη, για τον Φλωρεντινό φιλόσοφο, είναι η αξιοσύνη του ατόμου. Από την άλλη πλευρά βρίσκεται η λογική των πραγμάτων, η αλληλουχία των συμβάντων, η ιστορική συγκυρία που δοκιμάζουν και δείχνουν την αξία του ηγεμόνα. Επομένως το δίπολο virtu-fortuna όχι μόνο δε λειτουργεί αντιθετικά, αλλά βρίσκεται σε διαλεκτική συνάρτηση.
Διαβάζουμε στον Ηγεμόνα «… η τύχη καθορίζει τις μισές από τις πράξεις μας, αλλά τις άλλες μισές, περίπου, αφήνει να τις κυβερνάμε εμείς. Την παρομοιάζω με εκείνα τα ορμητικά ποτάμια, που όταν φουσκώσουν, πλημμυρίζουν τις πεδιάδες, ξεριζώνουν τα δένδρα και ερειπώνουν τα κτίσματα, παρασύρουν χώμα από ένα μέρος και το εναποθέτουν αλλού… Και αφού τέτοια είναι τα ποτάμια αυτά, τίποτα δεν εμποδίζει τους ανθρώπους, σε περιόδους ηρεμίας, να προνοήσουν και να φτιάξουν φράγματα και προχώματα, έτσι ώστε, όταν ξαναφουσκώσουν τα νερά, είτε να τα διοχετεύσουν σε ένα κανάλι, είτε η ορμή τους να μην είναι τόσο ασυγκράτητη και τόσο καταστροφική».
Το τυχαίο επομένως χρειάζεται για να ενεργοποιήσει στον άνθρωπο τη λογική δράση. Η virtu, δηλαδή η αρετή, η αξιοσύνη, πρέπει να διακρίνει τον ηγεμόνα. Πίσω από αυτήν την έννοια εμπεριέχονται οι αξίες του θάρρους, της σωματικής δύναμης, της αποτελεσματικότητας. Η τύχη από την άλλη λατρευόταν σα θεά και στην ελληνική και στη ρωμαϊκή αρχαιότητα, μοιράζοντας δόξα και χρήματα. Την ίδια στιγμή, όμως, θεωρούνταν ότι δεν θα έπρεπε το άτομο να τα περιμένει όλα από αυτή. «Πιστεύω ακόμη ότι ευτυχισμένος είναι εκείνος που προσαρμόζει τον τρόπο της συμπεριφοράς του στις απαιτήσεις των καιρών. Και παρόμοια εκείνος που η συμπεριφορά του βρίσκεται σε δυσαρμονία με την εποχή του είναι δυστυχισμένος», έγραφε στο ίδιο έργο του.
Ίσως το πλέον κλασικό παράδειγμα της εποχής του Μακιαβέλι είναι αυτό του Καίσαρα Βοργία, τον οποίο και θαύμαζε.
Την ημέρα που πέθανε ο πατέρας του Ροδρίγος Βοργίας, μετέπειτα πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, αρρώστησε και ο ίδιος τόσο πολύ ώστε δεν μπόρεσε να βρίσκεται στη διαδοχή του θρόνου, τον οποίο κατέλαβε τελικά ο εχθρός του Ιούλιος Β΄. Όπως είπε αργότερα «είχε προβλέψει τα πάντα για τη διαδοχή εκτός του ότι θα ήταν και ο ίδιος τόσο χάλια».
Εκείνο που, τελικά, υποστηρίζει μέσα από το έργο του ο Μακιαβέλι είναι ότι η καλή ή η κακή τύχη των ανθρώπων συναρτάται με το «αν συμφωνούν με τους καιρούς που πολιτεύονται».
Αν δεν είναι μέσα στο κλίμα της εποχής, τότε η πτώση τους είναι μοιραία. Πρέπει να αποδέχονται τα όρια της ανθρώπινης δράσης, να αναγνωρίζουν τα δεδομένα, αλλά να μην αδρανούν. Αφού δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν τι τους επιφυλάσσει η τύχη, οφείλουν πάντοτε να ελπίζουν και να ορθώνουν το ανάστημά τους σε κάθε κακοτοπιά. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεπεράσει την Ιστορία. Ζει μέσα της. Αυτός τη δημιουργεί με όλα τα στοιχεία που εκείνη του προσφέρει. Η τύχη δίνει την ευκαιρία και η ικανότητα τη σχηματοποιεί.
