Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Ουτοπία! Λέξη ιδανική, τόπος απερίγραπτης ευτυχίας, τόπος γεωγραφικά ανύπαρκτος. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Άγγλο πολιτικό, φιλόσοφο και Άγιο της Καθολικής Εκκλησίας Thomas More στο ομώνυμο βιβλίο του, το 1516. Εκεί περιγράφει την ειδυλλιακή ζωή σε μία φανταστική χώρα που δεν υπάρχει και την έχει τοποθετήσει σε ένα αχαρτογράφητο νησί. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι χιλιάδες χρόνια πριν, το 370 π.Χ., ο Πλάτωνας μας περιέγραψε τη δική του ιδανική Πολιτεία, εισάγοντας τους ανθρώπους στον κόσμο των ουτοπιών!
Στο τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, σε ηλικία μόλις 24 ετών ο Πλάτωνας αρχίζει να συγγράφει την Πολιτεία του, σε μια προσπάθεια να σχηματοποιήσει την ανάγκη για μια ισχυρή άρχουσα τάξη που θα κυβερνά ηθικά, με πνευματική ανωτερότητα. Πολύ γλαφυρά αναφέρει πως η λύση είναι είτε οι βασιλείς να γίνουν φιλόσοφοι είτε οι φιλόσοφοι, βασιλείς. Οι Φύλακες της ιδανικής αυτής Πολιτείας θα επιλέγονται όχι με βάση τον πλούτο και την καταγωγή αλλά με γνώμονα την καλή τους κρίση, την καλή φυσική τους κατάσταση και την καλή εκπαίδευση. Η Ουτοπία εμφανίστηκε ως λέξη κατά τη διάρκεια μιας διπλωματικής αποστολής του Thomas More. Αρχικά είχε ονομάσει το έργο του Nusquama, που σημαίνει πουθενά. Το έργο ξεκινάει με τον ίδιο να βρίσκεται στην Αμβέρσα, φιλοξενούμενος στο σπίτι ενός φίλου του όπου συναντά τον Raphael Hythloday έναν από τους συντρόφους του διάσημου θαλασσοπόρου Amerigo Vespucci. Και τότε εκείνος του ξεκινά την περιγραφή της ζωής των κατοίκων ενός νησιού που ονομαζόταν Ουτοπία. Ο More μάλλον γνώριζε καλά την ελληνική γλώσσα. Πέρα από τον τίτλο που το πιστοποιεί και ο πρωταγωνιστής ονομάζεται Υθλόδεος, που στα ελληνικά σημαίνει φλύαρος (ύθλος= φλυαρία, δαίω= μοιράζω).
Όμως ούτε η ιδανική Πολιτεία υπάρχει, ούτε το νησί των Ουτοπιανών. Δεν είναι τυχαίο ότι ο φανταστικός, ιδανικός τόπος του More έχει ως πρώτο του συνθετικό το ελληνικό μόριο «ου», ακριβώς για να καταδείξει την ανύπαρκτη υπόστασή του. Για τον ίδιο η Ουτοπία είναι ένας τόπος ευτυχίας, που κυριαρχεί το καλό, ένας τόπος που δεν υπάρχει πουθενά, που καμία πυξίδα δεν μπορεί να σε οδηγήσει. Ίσως γιατί η ομορφιά, η ευτυχία, η καλοσύνη είναι τελικά απρόσιτες να τις βρεις να κατοικούν κάπου.
Το βιβλίο του More γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην εποχή του, προϊόντος του χρόνου, όμως, ο τίτλος του ξεπέρασε τον αρχικό του χαρακτήρα, δηλαδή την περιγραφή μιας ιδανικής κοινωνίας και συνδέθηκε με την έννοια του απραγματοποίητου. Οι ουτοπικές κοινωνίες δεν υπάρχουν όμως είναι σημαντικό να τις οραματιζόμαστε. Δεν πρέπει να σταματάει ποτέ η ανάγκη του ανθρώπου να εξερευνά το άγνωστο, το γεωγραφικά αχαρτογράφητο, το ορθολογικά μη πραγματικό, το πνευματικά ιδανικό.
Και σήμερα που γνωρίζουμε με κάθε βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει ιδανική κοινωνία, ότι δεν υπάρχει κανένα νησί θαυμαστό στεκόμαστε μπροστά στην κάθε Ουτοπία με τις εσωτερικές μας αναζητήσεις αν μπορεί τελικά να υπάρχει ευτυχία στους ανθρώπους. Η ευτυχία για τον Πλάτωνα συμπυκνώνεται στο τι μπορεί να προσθέσει κάθε άνθρωπος στη ζωή του και όχι τι μπορεί να αρπάξει από τη ζωή. Για τον More το κλειδί της ευτυχίας είναι όλοι οι άνθρωποι να αποκτήσουν καλλιεργημένο νου.
