Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
της Κωνσταντίνας Δ. Καρακώστα
Επίκουρης Καθηγήτριας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Καθώς ξεκίνησε το καλοκαίρι όλο και πιο συχνά συναντώ στα αεροδρόμια Έλληνες που ζούνε τα τελευταία χρόνια στο εξωτερικό και επιστρέφουν στην πατρίδα για διακοπές. Εντελώς τυχαία, πριν από λίγες μέρες γνώρισα, κατά τη διάρκεια μιας πολύωρης αναμονής, μια ευγενική κυρία, με σπουδαία θέση σε εκπαιδευτικό ίδρυμα της Βοστώνης. Στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συζήτησή μας, συνειδητοποίησα για πρώτη φορά την πραγματική σημασία της λέξης «νοσταλγία».
Η λέξη «νοσταλγία» τοποθετείται ιστορικά πριν 2.800 χρόνια! Προέρχεται από τη λέξη «νόστος» που σημαίνει «επιστροφή στο σπίτι» και τη λέξη «άλγος» που σημαίνει «πόνος». Νοσταλγία, λοιπόν, είναι το σύνολο των συναισθημάτων που βιώνει το άτομο που θέλει να επιστρέψει στην πατρίδα του. Στην Οδύσσεια του Ομήρου η πατρίδα και η επιστροφή σε αυτήν αποτελούν τον θεμέλιο προβληματισμό της ανθρώπινης εμπειρίας. Από τους πρώτους κιόλας στίχους ο Οδυσσέας εκφράζει τη λαχτάρα του να δει τον καπνό από την καμινάδα του σπιτιού του στην πατρική του γη και μετά ας πεθάνει. Σήμερα, η αφήγηση του αγώνα του ανθρώπου που πεθαίνει προκειμένου να καταφέρει να επιστρέψει στην πατρίδα του, η Ομήρου Οδύσσεια βρίσκεται στην πρώτη θέση των αφηγημάτων που διαμόρφωσαν τον κόσμο και επέδρασσαν στη φιλοσοφία ζωής των ανθρώπων που τη διάβασαν.
Δεν είναι ο πολεμιστής ήρωας της Ιλιάδας πλέον ο Οδυσσέας. Είναι ο άνθρωπος που με την πολύτροπη νόησή του προσπαθεί και κατακτά όχι μόνο τον εξωτερικό αλλά και τον εσωτερικό του νόστο. Πετυχαίνει να επιστρέψει όχι μόνο στην πατρίδα του αλλά και στην προηγούμενη ζωή του. Βέβαια, για να επιτευχθεί αυτό, έπρεπε να βρεθεί αντιμέτωπος με πολλές ψυχικές καταστάσεις, να ανταγωνιστεί τον ίδιο του τον εαυτό, να χάσει τους συντρόφους του, να περιπλανηθεί δέκα χρόνια, να θεωρηθεί αφανισμένος και νεκρός. Μέσα από όλα αυτά προκύπτει τελικά ο ποιοτικά ανώτερος χαρακτήρας του ήρωα.
Σε ένα γράμμα του στον Αμερικάνο φίλο του Χένρι Μίλερ, ο Σεφέρης δίνει την σημαίνουσα διάσταση του επαναπατρισμού:
«… νομίζω πως η πιο ευτυχισμένη μέρα της ζωής μου στα τελευταία χρόνια είναι η μέρα, που σε πολεμικό σκάφος, ένιωσα πως φτάναμε στα πρόθυρα της Ελλάδας … Νομίζω πως ήταν η πρώτη στιγμή της ζωής μου που αγγίχτηκα από το φως. Ούτε τώρα δεν μπορώ να εκφράσω αυτή την αίσθηση. Ξέρω πως υπάρχει. Ξέρω πως ολόκληρη η ζωή μου δεν θα είναι αρκετή για να εκφράσει εκείνη την αίσθηση …».
Αυτός είναι ο νόστος. Η επιστροφή στην μητέρα πατρίδα. Όπως πολύ γλαφυρά μου είπε η κυρία από τη Βοστώνη: «Τη μητέρα σου την αγαπάς, γιατί είναι η μητέρα σου. Όχι γιατί είναι η πιο όμορφη». Και δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι το φαγητό της όταν φτάνεις χαρακτηρίζεται «νόστιμο», λέξη που προέρχεται από τον νόστο.
Ο Οδυσσέας χρειάστηκε δέκα χρόνια να φτάσει στην πατρίδα του, επτά από τα οποία τα πέρασε με την Καλυψώ. Η ελκυστική νύμφη, προκειμένου να μείνει μαζί της στο νησί της Ωγυγίας του πρόσφερε την αθανασία. Και ο Οδυσσέας της απάντησε:
«Κι όμως εν γνώσει μου το θέλω και το επιθυμώ, απ’ το πρωί ως το βράδυ, σπίτι μου να γυρίσω, να δω κι εγώ τη μέρα της επιστροφής».
Η Καλυψώ του προσέφερε το σημαντικότερο πράγμα που θα ήθελε ένας θνητός. Και ο Οδυσσέας απαρνήθηκε ακόμη και την αθανασία για χάρη του νόστου του.
